Prehistorie

De prehistorie of oertijd is de benaming voor het vroegste tijdperk in de menselijke geschiedenis. Alles wat er bekend is over de prehistorie, is gebaseerd op archeologische vondsten. Directe geschreven bronnen zijn er niet, omdat het schrift nog niet bestond.

We duiden het begin van de prehistorie doorgaans aan als het moment waarop de mensachtigen, zoals de Homo Erectus of Neanderthalers en later de Homo Sapiens, op aarde verschenen, pakweg drie tot vijf miljoen jaar geleden. Sommige historici  hanteren het moment waarop mensen gereedschap begonnen te gebruiken als beginpunt. Volgens die definitie zou de prehistorie duren van 2,5 miljoen jaar geleden tot 100 voor Christus.

De prehistorie is opgedeeld in deze perioden:

  • Steentijd
    • Oude Steentijd (Paleolithicum - 2,5 mln tot 10.500 v.C.)
    • Middensteentijd (Mesolithicum - 10.500 tot 5.300 v.C.)
    • Nieuwe Steentijd (Neolithicum - 5.300 tot 3.200 v.C.)
  • Bronstijd (3.200 tot 800 v.C.)
  • IJzertijd (800 tot 12 v.C.)

NEDERLAND IN DE PREHISTORIE

De Nederlandse prehistorie wordt gedateerd van 250.000 tot 350.000 jaar geleden. De oudste vondsten als vuursteen en pijlspitsen dateren uit deze periode. De eerste sporen van mensen in Nederland zijn afkomstig van Neanderthalers. De eerste moderne mensen, de Homo Sapiens, verschenen pas aan het einde van de laatste ijstijd, vlak voor het begin van de Middensteentijd.

Een jachtkamp in Friesland van circa 8.000 jaar geleden is het eerste teken in Nederland dat er diverse stammen leefden. Zij leefden hoogstwaarschijnlijk van de vele watervogels en vissen uit de talloze beken, meertjes en veengebieden. Nederland was in de Middensteentijd namelijk grotendeels een moerasdelta.
Vondsten en sporen van boerderijen suggereren dat rond 5.300 v. Christus de eerste landbouwers het gebied introkken. Rond 4.100 voor Christus ontstond de Trechterbekercultuur. Die liet veel zichtbare sporen na, zoals de hunebedden.

De Bronstijd begon ongeveer 2.000 jaar voor Christus in Nederland, dat suggereren vondsten als stenen aambeelden en koperen tongdolkjes. In die tijd trokken Keltische stammen het gebied binnen. Soms verdreven ze de oorspronkelijke bevolking, soms vermengden ze zich ermee. In de eerste paar eeuwen voor Christus vielen Germaanse stammen het land binnen. Dat was eveneens de periode waarin in Nederland de ijzertijd aanbrak.

OPMERKELIJKE ARCHEOLOGISCHE VONDSTEN UIT DE PREHISTORIE

Als een archeoloog iets vindt uit de prehistorie, dan is het meestal een werktuig, wapen, gebruiksvoorwerp, munt of sieraad. Toch zijn er enkele grote bouwwerken gevonden die de tand des tijds hebben doorstaan.

STONEHENGE

Eén van de meest bekendste is Stonehenge. Historici en archeologen denken dat de bouw van het megalithische monument 2.300 jaar geleden werd afgerond. Opmerkelijk is dat Stonehenge waarschijnlijk over een periode van ruim 6.000 jaar is gebouwd. Zo zijn er paalkuilen daterend van 8.000 jaar voor Christus gevondenen is er circa 3.100 voor Christus een cirkelvormige verhoging met een gracht aangelegd. De bewerkte staande stenen werden pas tussen 2.600 en 2.400 geplaatst. De meeste historici geloven dat Stonehenge diende als een begraafplaats voor een dynastie van heersers, hoewel dit nooit bewezen is.

HUNNEBEDDEN OF DOLMEN

Andere voorbeelden van megalithische vondsten zijn  de Nederlands-Deense hunebedden, ook wel dolmen genoemd. Deze bouwwerken bestaan veelal uit drie rechtopstaande stenen met één platte steen als ‘dak’ en werden gebruikt als grafkamers. Soortgelijke bouwwerken zijn door heel Europa gevonden. Dolmen werden gedurende de hele prehistorie opgericht. De Nederlandse hunebedden stammen uit circa 3450 tot 3250 voor Christus.

MENHIRS

Vergelijkbare monumenten zijn de menhirs, bekend uit Astérix en Obelix. Deze lange, verticale stenen werden in heel Europa geplaatst, hoewel de meeste in Frankrijk zijn gevonden. Veel historici denken dat menhirs onderdeel waren van megalithische constructies, zoals Stonehenge, maar de stenen worden ook afzonderlijk gevonden. Wat de functie is, is niet duidelijk. Sommigen denken dat ze als een prehistorische kalender werden gebruikt, terwijl anderen geloven dat het heiligdommen waren voor druïdes of religieuze rituelen. De oudste menhirs dateren van 3.000 voor Christus.

MANNETJE VAN WILLEMSTAD

Een andere, opmerkelijke vondst uit prehistorisch Nederland is het Mannetje van Willemstad. Dit is een poppetje van ongeveer 12,5 centimeter hoog waarvan alleen het gezicht menselijke trekken heeft. Het mannetje werd op 8 meter diepte gevonden tijdens de aanleg van de Volkeraksluizen en stamt uit circa 4.450 voor Christus. De functie ervan is onbekend. Mogelijk diende het als speelgoed of als een ritueel voorwerp. Het mannetje is te zien in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden.

VENUS VAN WILLENDORF

Een andere prehistorische beeldje is de Venus van Willendorf. Dit 11,1 centimeter grote beeldje werd gevonden in Oostenrijk en stamt uit 24.000 tot 22.000 voor Christus. Opmerkelijk is dat het gemaakt is van kalksteen, een gesteente dat nergens in het gebied te vinden is. Ook de oorspronkelijke functie van dit beeldje is onbekend. Omdat de vrouwelijke geslachtskenmerken overdreven zijn afgebeeld, denken veel historici dat het diende als vruchtbaarheidssymbool.

De archeoloog die in Georgië tussen 1991 en 2007 overblijfselen van een aantal mensen heeft gevonden, beweert dat de menselijke geschiedenis van de Homo erectus in Afrika zeer waarschijnlijk anders is verlopen dan tot nu toe wordt aangenomen. De botten zouden minstens 1,75 miljoen jaar oud zijn, wat het eeuwenoude stel - genaamd Zezva en Mzia - de allereerste inwoners van Europa en Azië zou maken.
Toen Farid Rahemtulla en zijn antropologiestudenten begonnen te graven op Calvert Island in Canada, wist hij wat hij zou vinden - veel mossels en schelpen. Al snel realiseerde hij zich dat er veel meer onder het oppervlak lag. Zoveel, dat hij nu gelooft dat er een eeuwenoud dorp genaamd Luxybalis ligt begraven.
Een eeuwenoude vesting uit de IJzertijd nabij het Engelse dorp Pinhoe is door archeologen aan het licht gebracht. Ze werkten aan een archeologische evaluatie voor een nieuw pijpsysteem van South West Water, een water en riool voorzieningsbedrijf, toen ze plots de vondst deden.
In een nieuw boek door de Duitse archeoloog dr. Heinrich Kusch wordt beweerd dat de mensen uit het stenen tijdperk een massief tunnelnetwerk door heel Europa hebben gebouwd. Het netwerk kriskras van Schotland naar Turkije lopen.
Een nieuw Brits project dat wordt opgezet door de School of Archaeology in de University of Oxford zal trachten een prehistorische kaart van Engeland op te stellen voor iedereen. Het is de allereerste keer dat er een dusdanig Google Maps-achtige poging wordt gedaan voor een historische landkaart.
Een uitstekend bewaarde eeuwenoude hondenschedel is opgegraven in een grot in de Siberische Altai bergen. Na onderzoek bleek het bot een van de vroegste tekens van hondendomesticatie ooit te vertonen.
Een bijzondere ontdekking is gedaan in de vorm van een 20 miljoen jaar oude schedel in Oeganda. De schedel is uitstekend bewaard gebleven en zou afkomstig zijn van een aap.
De Neanderthalers leefden pakweg 180.000 jaar geleden. Hoewel het wordt aangenomen dat Neanderthalers geen directe voorouders van de moderne mens zijn, wijst een recentelijk onderzoek uit dat ze wel degelijk met elkaar concurreerden. Er zouden zoveel Homo Sapiens het continent binnen zijn gekomen, dat de Neanderthalers simpelweg uitstierven.
Neanderthalers zijn mogelijk 10.000 jaar eerder uitgestorven dan wetenschappers dachten. Dat blijkt uit een publicatie in het tijdschrift Proceedings of the National Academy of Science. De laatste Neanderthalers zouden 30.000 jaar geleden zijn uitgestorven in de Kaukasus in Rusland. Maar uit nieuw onderzoek blijkt dat dit al 39.700 jaar geleden is gebeurd. Tot nu toe ging men er vanuit dat Neanderthalers en de moderne mens naast elkaar leefden in één gebied, maar dat wordt nu in twijfel getrokken.
Rond de honderd migrerende gazelles werden ongeveer 6.000 jaar geleden in het huidige Syrië bijeen gedreven in een natuurlijke ‘fuik’ en geslacht. Archeologen van de Universiteit van Haifa in Israël hebben de resten van deze dieren gevonden. Prof. dr. Guy Bar-Oz, dr. Melinda Zeder  en dr. Frank Hole, verbonden aan de Universiteit van Haifa, Smithsonian museum te Washington en de Universiteit van Yale, hebben in het tijdschrift Proceedings van de National Academy of Sciences (PNAS), een artikel gepubliceerd over de grootschalige vondst Gazellebotten nabij de stad Hasseke in het ‘Khabur Basin’ in Syrië. De botten dateren uit het vierde millennium voor Christus. Prehistorische jagers joegen complete kuddes Gazella subgutteros gecoördineerd op in de richting van een stenen fuik in de Syrische woestijn. De dieren werden vervolgens gedood.
Drie jaar geleden ontdekten Britse archeologen de resten van een man uit het IJzeren Tijdperk. Uit recent onderzoek blijkt dat er nog hersenweefsel in het skelet aanwezig is. Wetenschappers onderzoeken hoe het kan dat het hersenweefsel bewaard is gebleven. De man, gevonden in Noord-Engeland door archeologen van de University of York, is waarschijnlijk door ophanging omgebracht. Vervolgens is zijn hoofd op vakkundige wijze van zijn romp gescheiden. Dat blijkt uit onderzoek op de tussen de 26 en 45 jaar oude man. Daarna is zijn hoofd op een andere plek dan zijn lichaam begraven. Dat wijst op een rituele moord.
De Britse Erfgoedcommissie gaat een digitaal model maken van Stonehenge. Daarbij wordt gebruik gemaakt van 3D laserscanners die de details van de stenen met de uiterste nauwkeurigheid kunnen vastleggen. De scanresultaten worden voor verschillende doeleinden gebruikt. Allereerst dienen ze om de fysieke conditie van het monument te bepalen.