Prehistorie

De prehistorie of oertijd is de benaming voor het vroegste tijdperk in de menselijke geschiedenis. Alles wat er bekend is over de prehistorie, is gebaseerd op archeologische vondsten. Directe geschreven bronnen zijn er niet, omdat het schrift nog niet bestond.

We duiden het begin van de prehistorie doorgaans aan als het moment waarop de mensachtigen, zoals de Homo Erectus of Neanderthalers en later de Homo Sapiens, op aarde verschenen, pakweg drie tot vijf miljoen jaar geleden. Sommige historici  hanteren het moment waarop mensen gereedschap begonnen te gebruiken als beginpunt. Volgens die definitie zou de prehistorie duren van 2,5 miljoen jaar geleden tot 100 voor Christus.

De prehistorie is opgedeeld in deze perioden:

  • Steentijd
    • Oude Steentijd (Paleolithicum - 2,5 mln tot 10.500 v.C.)
    • Middensteentijd (Mesolithicum - 10.500 tot 5.300 v.C.)
    • Nieuwe Steentijd (Neolithicum - 5.300 tot 3.200 v.C.)
  • Bronstijd (3.200 tot 800 v.C.)
  • IJzertijd (800 tot 12 v.C.)

NEDERLAND IN DE PREHISTORIE

De Nederlandse prehistorie wordt gedateerd van 250.000 tot 350.000 jaar geleden. De oudste vondsten als vuursteen en pijlspitsen dateren uit deze periode. De eerste sporen van mensen in Nederland zijn afkomstig van Neanderthalers. De eerste moderne mensen, de Homo Sapiens, verschenen pas aan het einde van de laatste ijstijd, vlak voor het begin van de Middensteentijd.

Een jachtkamp in Friesland van circa 8.000 jaar geleden is het eerste teken in Nederland dat er diverse stammen leefden. Zij leefden hoogstwaarschijnlijk van de vele watervogels en vissen uit de talloze beken, meertjes en veengebieden. Nederland was in de Middensteentijd namelijk grotendeels een moerasdelta.
Vondsten en sporen van boerderijen suggereren dat rond 5.300 v. Christus de eerste landbouwers het gebied introkken. Rond 4.100 voor Christus ontstond de Trechterbekercultuur. Die liet veel zichtbare sporen na, zoals de hunebedden.

De Bronstijd begon ongeveer 2.000 jaar voor Christus in Nederland, dat suggereren vondsten als stenen aambeelden en koperen tongdolkjes. In die tijd trokken Keltische stammen het gebied binnen. Soms verdreven ze de oorspronkelijke bevolking, soms vermengden ze zich ermee. In de eerste paar eeuwen voor Christus vielen Germaanse stammen het land binnen. Dat was eveneens de periode waarin in Nederland de ijzertijd aanbrak.

OPMERKELIJKE ARCHEOLOGISCHE VONDSTEN UIT DE PREHISTORIE

Als een archeoloog iets vindt uit de prehistorie, dan is het meestal een werktuig, wapen, gebruiksvoorwerp, munt of sieraad. Toch zijn er enkele grote bouwwerken gevonden die de tand des tijds hebben doorstaan.

STONEHENGE

Eén van de meest bekendste is Stonehenge. Historici en archeologen denken dat de bouw van het megalithische monument 2.300 jaar geleden werd afgerond. Opmerkelijk is dat Stonehenge waarschijnlijk over een periode van ruim 6.000 jaar is gebouwd. Zo zijn er paalkuilen daterend van 8.000 jaar voor Christus gevondenen is er circa 3.100 voor Christus een cirkelvormige verhoging met een gracht aangelegd. De bewerkte staande stenen werden pas tussen 2.600 en 2.400 geplaatst. De meeste historici geloven dat Stonehenge diende als een begraafplaats voor een dynastie van heersers, hoewel dit nooit bewezen is.

HUNNEBEDDEN OF DOLMEN

Andere voorbeelden van megalithische vondsten zijn  de Nederlands-Deense hunebedden, ook wel dolmen genoemd. Deze bouwwerken bestaan veelal uit drie rechtopstaande stenen met één platte steen als ‘dak’ en werden gebruikt als grafkamers. Soortgelijke bouwwerken zijn door heel Europa gevonden. Dolmen werden gedurende de hele prehistorie opgericht. De Nederlandse hunebedden stammen uit circa 3450 tot 3250 voor Christus.

MENHIRS

Vergelijkbare monumenten zijn de menhirs, bekend uit Astérix en Obelix. Deze lange, verticale stenen werden in heel Europa geplaatst, hoewel de meeste in Frankrijk zijn gevonden. Veel historici denken dat menhirs onderdeel waren van megalithische constructies, zoals Stonehenge, maar de stenen worden ook afzonderlijk gevonden. Wat de functie is, is niet duidelijk. Sommigen denken dat ze als een prehistorische kalender werden gebruikt, terwijl anderen geloven dat het heiligdommen waren voor druïdes of religieuze rituelen. De oudste menhirs dateren van 3.000 voor Christus.

MANNETJE VAN WILLEMSTAD

Een andere, opmerkelijke vondst uit prehistorisch Nederland is het Mannetje van Willemstad. Dit is een poppetje van ongeveer 12,5 centimeter hoog waarvan alleen het gezicht menselijke trekken heeft. Het mannetje werd op 8 meter diepte gevonden tijdens de aanleg van de Volkeraksluizen en stamt uit circa 4.450 voor Christus. De functie ervan is onbekend. Mogelijk diende het als speelgoed of als een ritueel voorwerp. Het mannetje is te zien in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden.

VENUS VAN WILLENDORF

Een andere prehistorische beeldje is de Venus van Willendorf. Dit 11,1 centimeter grote beeldje werd gevonden in Oostenrijk en stamt uit 24.000 tot 22.000 voor Christus. Opmerkelijk is dat het gemaakt is van kalksteen, een gesteente dat nergens in het gebied te vinden is. Ook de oorspronkelijke functie van dit beeldje is onbekend. Omdat de vrouwelijke geslachtskenmerken overdreven zijn afgebeeld, denken veel historici dat het diende als vruchtbaarheidssymbool.

In het zuidoosten van Turkije hebben archeologen een groot aantal penningen van klei gevonden die in de prehistorie gebruikt werden voor de handel. Voorheen werd aangenomen dat dergelijke penningen, als bewijs voor een ruil of koop, enkel werden gebruikt toen het schrift nog niet bestond. Deze vondst levert dus nieuwe inzichten in het prehistorische ‘boekhoudsysteem’. 
Het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden presenteert vanaf de herfstvakantie (11 oktober 2014-10 mei 2015) de uitdagende kindertentoonstelling ‘IJstijd’, waarin kinderen het leven in de ijstijd zelf kunnen uitproberen. Ze maken een ijskoude ontdekkingstocht met de elfjarige ijstijdkinderen Bor en Veer, en gaan 20.000 jaar terug in de tijd. Met zes spannende opdrachten valt er van alles te doen en te ontdekken over de ijstijd. Van griezelige ijstijddieren om op te jagen en vuur maken, tot een ijscabine om uit te proberen hoe koud het tijdens de ijstijd was. Kinderboekenschrijver en illustrator Harmen van Straaten schreef het tentoonstellingsverhaal en tekende het decor.
Archeo-astronomie werd uitgebreid besproken tijdens de National Astronomy Meeting 2014 in het Britse Portsmouth. Het vak combineert astronomische technieken met archeologie. Wat zijn actuele archeo-astronomische projecten en hoe wordt daarin te werk gegaan?
Archeo-astronomie werd uitgebreid besproken tijdens de National Astronomy Meeting 2014 in het Britse Portsmouth. Het vak combineert astronomische technieken met archeologie. Wat zijn actuele archeo-astronomische projecten en hoe wordt daarin te werk gegaan?
Tijdens opgravingen van de prehistorische nederzettingen in het Deense Sylttholm hebben archeologen verscheidene beenderen en gereedschappen aangetroffen. Gedurende het Mesolithicum en Neolithicum was de regio begroeid door riet waarin de prehistorische mensen hun artefacten verborgen. Experts geven aan dat de gebruiksvoorwerpen per soort en functie zijn gesorteerd.
Tijdens opgravingen van de prehistorische nederzettingen in het Deense Sylttholm hebben archeologen verscheidene beenderen en gereedschappen aangetroffen. Gedurende het Mesolithicum en Neolithicum was de regio begroeid door riet waarin de prehistorische mensen hun artefacten verborgen. Experts geven aan dat de gebruiksvoorwerpen per soort en functie zijn gesorteerd.
De VN-cultuurorganisatie UNESCO kende op 22 juni 2014 de felbegeerde Werelderfgoed status toe aan een prehistorische grot in Zuid-Frankrijk. De Grotte Chauvet bevat de oudste bekende figuratieve tekeningen gemaakt door mensen.
De Archeologische Vereniging Limburg organiseert dit najaar in samenwerking met onder andere het RMO, de universiteiten van Leiden, Keulen, Leuven en Luik en het LVR-amt für Bodendenkmahlpflege im Rheinland een euregionaal symposium over de Bandkeramiek (LBK). Er zijn bijdragen uit Duitsland, Vlaanderen, Wallonië, Frankrijk en Nederland. De conferentie vindt van 6 tot en met 9 november 2014 plaats in Maastricht en Sittard.
Archeologen hebben nabij het Siberische Krasnojarskeen bijzondere vondst gedaan: een mensenkaak van rond de 14.000 jaar oud, ingebed in wand van de berg Afontova. Om deze kaak heen zijn botten van geslachte dieren en oude gereedschappen gevonden. Archeologen vermoeden dat de persoon aan wie de kaak toebehoorde is gekannibaliseerd.
Amerikaanse wetenschappers van de universiteit van Utah hebben onderzoek gedaan naar een voorouder van het mannelijke individu, de Australopithecus boisei. Het onderzoek suggereert dat geweld een belangrijke factor was in de evolutie van deze voorouder van de homo sapiens.
Ulrike Beck en Mayke Wagner van het Duits Archeologisch Instituut, deden eind mei een bijzondere ontdekking. In de graftomben van Yanghai, midden in het Tarimbekken, vond het archeologisch team twee mummies met broeken aan. De lichamen zijn rond de 3.000 tot 3.300 jaar oud en de broeken zijn tot nog toe de oudst ontdekte in hun soort.De broeken behoorden toe aan twee nomaden van rond de veertig jaar, die waarschijnlijk zowel herder als krijger waren. 
Door een internationaal onderzoeksteam is vastgesteld dat de moderne mens eerder vanuit Afrika naar andere continenten is gereisd dan voorheen werd gedacht. Door analyse van de genetische diversiteit en schedelmetingen van Afrikaanse en Aziatische populaties wordt de komst van mensen van Afrika naar Azië geschat op 130.000 jaar geleden.