Eens in de zoveel tijd werden door de magistraat gladiatorenspelen georganiseerd in het (plaatselijke) amfitheater. Alles werd hiervoor uit de kast getrokken. Hoewel het toch allemaal draaide om de koppels vechtende mannen in hun rijkgekleurde, glanzende uitdossing, maakten bijvoorbeeld ook executies een belangrijk onderdeel uit van het dagprogramma. Wat maakte een Romein precies mee die op de tribune van het Colosseum  zat tijdens de gladiatorenspelen?

OCHTENDPROGRAMMA

Op jacht

In het Colosseum bevonden zich onder de arena in de catacomben vele kooien die met een speciaal takelmechanisme naar boven konden worden gehesen. In deze kooien werden tijdens gladiatorenspelen leeuwen, tijgers, olifanten, honden, wolven of andere wilde dieren gestopt. Eenmaal met kooi in de arena gehesen, ging het luik open en moest de leeuw het bijvoorbeeld tegen een neushoorn opnemen. Het was een gevecht op leven en dood. Toch had het winnende dier niet zoveel aan de overwinning, vaak werd hij alsnog door jagers afgemaakt. Als een aantal van dit soort gladiatorengevechten hadden plaatsgevonden, was het tijd voor de circusacts. Allerlei tamme, goed gedresseerde dieren werden binnengebracht en vermaakten samen met de dresseurs de menigte. Daarna was het tijd voor de jachtpartijen. Grote hoeveelheden ‘ongevaarlijke’ dieren als antilopen, struisvogels en ezels werden binnengebracht en de jacht werd geopend door de venatores (de jagers). De arena veranderde langzaam in een bloedrode vlakte vol kadavers.

Dierengladiatoren

Als alles was opgeruimd en het vieze zand was vervangen, was het tijd voor de jacht op wilde dieren, zoals tijgers, leeuwen en beren. Meestal werden tijdens deze jacht ook alle dieren gedood, een enkele keer kwam een jager om het leven. De laatste ronde van het ochtendprogramma was weggelegd voor de bestiarii (de ‘dierengladiatoren’). Met niets anders dan een speer moesten ze vechten op leven en dood met één van de voornoemde wilde dieren, maar mochten niets anders dan alleen een speer of een zwaard gebruiken. Meestal kwam ook hier de dierenvechter er het beste tot nog een gevecht met een wild dier. Dit liep dan vaak niet heel goed af voor de bestiarii in kwestie.

IN DE PAUZE

Terechtstellingen

Na alle bloedige dierengevechten waren sommige toeschouwers wel toe aan even pauze; ze verlieten de tribune om pas tijdens de gladiatorengevechten terug te keren. Het overgrote deel bleef zitten, want er was genoeg te zien. Rond het middaguur werd namelijk een grote groep ter dood veroordeelde mensen de arena in gebracht. De groep werd in tweeën gedeeld: aan de ene kant stonden de Romeinse burgers, aan de andere kant de slaven en niet-burgers. De burgers werden met het zwaard omgebracht (ad gladium), de overgebleven groep wachtte een ander lot. Ze werden gekruisigd, voor de wilde dieren gegooid of verbrand, soms zelfs een combinatie.

Uitspelen van een mythe

Door deze openbare terechtstelling liet de magistraat zijn macht blijken en stelde voorbeelden om het volk te ontmoedigen zelf misdaden te begaan. Op een gegeven moment veranderde er iets in deze botte slachtpartijen, een deel van de executies vond plaats in een mythologische setting. Zo werd een ter dood veroordeelde gedwongen een hoofdrol te spelen in een fataal aflopende mythe uit te spelen, waarna hij – geheel volgens de lijn van het verhaal – aan het einde ter dood werd gebracht.

MIDDAGPROGRAMMA

Eindelijk: de gladiatorengevechten

Na de executies begon het middagprogramma, het deel waar het eigenlijk allemaal om draaide, beginnend bij de openingsceremonie. Vanuit de catacomben kwam een lange stoet de arena binnen, met trompetters, de munerarius (organisator) en dienaren die o.a. een schrijftafel droegen, helmen en schilden van gladiatoren  en de palmtak voor de overwinnaar. Daarna begon de ‘warming-up’: twee aan twee betraden de gladiatoren de arena en voerden schijngevechten met houten wapens op. Op het teken van de hoofdscheidsrechter verlieten ze de arena weer, waarop de wapens van de gladiatoren binnen werden gebracht en officieel gekeurd. Daarna konden de echte gladiatorengevechten beginnen.

Een onbesliste strijd

In paren – soms meerdere tegelijk – vochten ze. Vaak kreeg een gladiator een ‘collega’ tegenover zich met vergelijkbare ervaring en overwinningen. Waar de directeur van het Colosseum, Rosella Rea, beweert dat dergelijke gevechten nooit meer dan twee minuten duurden, schrijft Fik Meijer dat gevechten soms lang duurden en soms zelfs onbeslist eindigden. Dan mocht het volk beslissen of ze een eervolle aftocht kregen, ‘stantes missi’, op zo’n onbesliste strijd waren gladiatoren vaak trots. Veel vaker kwam er duidelijk wel één winnaar uit de bus, doordat één van beiden werd gedood. Soms dreigde een gladiator te verliezen en liet hij zwaard of drietand uit handen vallen, dan was het aan de organisator om te bepalen of de betreffende verliezer ter dood moest worden gebracht of mocht blijven leven.

Een gevoel van macht

De machthebber liet het volk bepalen – wat hen een geweldig gevoel van macht gaf – door de duim (of middelvinger, wordt ook wel eens gezegd) naar boven of naar beneden te laten wijzen. Kende het volk geen genade, dan moest de verliezer knielen met zijn handen op zijn rug, en moest zijn tegenstander hem doden door het zwaard in de nek of tussen de schouderbladen te steken, hij ‘ontving dan het ijzer’ (ferrum recepit). De winnaar ontving uit handen van de organisator een palmtak (en vaak een geldbedrag). Onder luid gejuich verliet hij de arena door de Porta Sanavivaria (Poort van Gezondheid en Leven). De gevechten duurden de hele middag, aan het einde van de middag werden door de keizer nog geschenken uitgedeeld en kon het volk weer tevreden huiswaarts keren, na een dag vol vermaak.

Ontdek het zelf!

Vanaf 1 oktober 2016 is in Museum Het Valkhof de tentoonstelling Gladiatoren – Helden van het Colosseum te zien. Maak zelf kennis met de gladiatoren: Wie waren zij? Waar kwamen ze vandaan en hoe werden ze gerekruteerd? Hoe zag hun dagelijks leven eruit? Waar sliepen ze, hoe trainden ze en wat aten ze? Waren er ook vrouwelijke gladiatoren? Antwoord op deze en veel meer vragen is te vinden in Museum Het Valkhof, in een tentoonstelling met 160 objecten (uit binnen- en buitenland) verdeeld over 14 zalen. Authentieke wapens en helmen, maar ook delen van grafstenen en muurschilderingen. Ook is er ruimte voor interactieve filmpjes, gedetailleerde maquettes en levensgrote gladiatorenfiguren.

Bronnen

– Gladiatoren, Helden van het Colosseum, red. Annelies Kosters & Stephan Mols, Van Tilt (2016), blz. 27 t/m 38
– Persreis Gladiatoren, door Museum Het Valkhof

Afbeelding

Gladiators combat from mosaic of the Gladiator, 320 A.C. from Terranova, Rome. Galleria Borghese, Rome, via Pinterest