Het kopieren en verluchten van middeleeuwse manuscripten was niet alleen mannenwerk. Uit onderzoek naar het gebit van een skelet dat bij het Duitse Dalheim werd opgegraven, blijkt dat ook vrouwen betrokken waren bij de boekverluchtingen.

Klooster in Dalheim

Onderzoekers van het Max Planck Instituut en de University of York onderzochten skeletten die werden gevonden bij opgravingen in Dalheim. Daar onderzochten archeologen een begraafplaats die waarschijnlijk verbonden was aan een klooster, waar tussen de tiende en de vijftiende eeuw ook een gemeenschap nonnen gevestigd was. Een mooie vondst, maar niet een van de buitencategorie, zo leek het. Totdat archeologen het gebit van een vrouw aan een spectografisch onderzoek onderwierpen. Het gebit van de vrouw, die in de elfde eeuw geleefd moet hebben, bevatte een grote verrassing voor de archeologen.

Lapiz lazuli in tandplak

In de tandplak op het gebit van de vrouw troffen de archeologen minuscule deeltjes blauw pigment aan, lapis lazuli om precies te zijn. Dat pigment werd gebruikt om ultramarijn te maken, een kleur die veel gebruikt werd bij boekverluchtingen. Volgens archeologen toont de vondst van het pigment in het tandsteen aan dat de non betrokken is geweest bij manuscriptverluchtingen, waarschijnlijk heeft ze zelfs veel van die verluchtingen gemaakt.

Duur pigment

Hoewel het pigment op meerdere manieren in het tandsteen van de vrouw terecht kan zijn gekomen, is het volgens de archeologen het meest waarschijnlijk dat dat is gebeurd terwijl ze aan manuscripten werkte. De manier waarop de resten van het pigment over het gebit verdeeld was, doet de archeologen vermoeden dat de vrouw tijdens het verluchten zo nu en dan aan haar penseel likte om er een mooi puntje aan te maken.

Dat werpt een heel nieuw licht op de theorieën over middeleeuwse manuscripverluchting. Lapis lazuli, de basisstof voor ultramarijn was extreem kostbaar en het materiaal werd alleen toevertrouwd aan de allerbeste verluchters. Dat een vrouw daarmee aan de slag mocht, is opzienbarend te noemen. Omdat verluchters hun werk om religieuze redenen meestal niet signeerden, is er weinig bekend over de verluchters zelf en bronnen die beschikbaar zijn, wijzen meestal naar mannen.

Groot handelsnetwerk

De locatie van de vondst, in een op het oog niet erg belangrijk klooster op het Duitse platteland, is volgens de archeologen ook bijzonder. Lapis lazuli was niet alleen duur, het moest ook van ver komen. Lapis lazuli werd alleen in Afghanistan gewonnen. Daarmee toont deze vondst dat het klooster in Dalheim waar de non werkte, in verbinding stond met een enorm uitgestrekt handelsnetwerk.

Leestip:

Het Utrechtse draakje en zijn entourage – Vijftien penwerkstijlen in Utrechtse handschriften en gedrukte boeken uit de tweede helft van de vijftiende eeuw
Auteur: Gisela Gerritsen-Geywitz
ISBN: 9789087046750
Uitgever: Verloren
Winkelprijs: €19,–
Bestel Het Utrechtse draakje en zijn entourage

Bron:

Max Planck Instituut: Illuminating women’s role in the creation of medieval manuscripts

Afbeelding: 

Onderkaak met tandsteen en een impressie van de lapis lazuli in het tandsteen. Shelly O’Reilly, Christina Warinner, and Monica Tromp/Max Planck Institute for the Science of Human History