Wie aan de geschiedenis van de stad Nijmegen denkt, komt al gauw uit bij verhalen over de Romeinen die daar ooit neerstreken, of over de zware klappen die de stad te verwerken kreeg tijdens de Tweede Wereldoorlog door het bombardement in 1944. Maar er is meer: ook de bewoning tijdens de duizenden jaren voordat de eerste Romeinse bewoners van de stad geschriften nalieten, hebben hun sporen achtergelaten in de grond van de stad Nijmegen en omstreken. Op het Kops Plateau zijn tijdens opgravingen tevens resten gevonden die wijzen op uitzonderlijk vroege vormen van prehistorische bewoning op de stuwwal aan de oevers van de Waal.

Door: Stichting Kops Plateau

Een van de oudste tekenen van leven in het gebied dat wij nu kennen als de stad Nijmegen is gevonden tijdens archeologische opgravingen op het Kops Plateau. De gevonden stenen bijl uit de steentijd wijst op menselijke aanwezigheid in deze periode. Een opvallend gegeven, aangezien de gebruikers van zo’n bijl vermoedelijk in de Limburgse Maasvallei woonden en niet in de omgeving van Nijmegen. Uit deze hele vroege periode is verder niet heel veel bekend, maar het is aannemelijk dat de bijl is uitgeruild met jagers die wel rondom het Kops Plateau leefden. Waarom de bijl ooit verloren, geofferd of weggegooid is blijft natuurlijk gissen. Er zijn meer tekenen van vroege bewoners gevonden uit de latere steentijd (omstreeks 2000 voor Chr.). Hierbij gaat het voornamelijk om grafmonumenten en –kuilen van de zogenaamde ‘klokbekercultuur’. Vaak werden overledenen begraven op een hoger gelegen deel van het landschap, en werden verschillende soorten grafgiften met de dode mee begraven. Over het dagelijks leven en de woningen van deze mensen is erg weinig bekend, omdat daar op wat potscherven na, nauwelijks sporen van teruggevonden zijn.

Steencirkels

In de vroege bronstijd was het nog gebruikelijk om overledenen te begraven. In een latere fase van de bronstijd werden doden steeds vaker gecremeerd en in urnen bijgezet in een graf. Vanwege de hogere ligging werd het Kops Plateau (evenals de naastgelegen Hunnerberg) in de bronstijd nog steeds uitgekozen als begraafplaats. De gebruikers van het terrein wierpen grafheuvels op, waarin de urnen een plekje kregen onder de grond. Het vermoeden bestaat dat zo’n heuvel voor een familiehoofd werd aangelegd, en dat vervolgens de rest van de overleden familieleden hierin bijgezet werd. Deze methode is vergelijkbaar met ons hedendaagse familiegraf. Onderdeel van de graven waren platte stenen structuren die functioneerden als een soort fundering waarop de overledene geplaatst werd. Dermate omvangrijke steencirkels uit deze periode worden door archeologen beschouwd als een unicum: in Nederland waren toen namelijk nauwelijks stenen te vinden.

Oudste heiligdom

Naast de graven zelf is op het Kops Plateau ook een mogelijke cultusplek gevonden. Deze rechthoekige open vlakte van zo’n 25 bij 15 meter werd met keien en houten palen afgezet, en was via een klein paadje verbonden met de (oudere) steencirkels. De vondst van speerpunten en bijlen doet vermoeden dat er offers zijn gedaan op de cultusplek. Deze plaats had een ceremoniële en/of rituele functie, waarschijnlijk als heiligdom om  overledenen te herdenken en te eren. De cultusplek op het Kops Plateau is het oudst bekende heiligdom van dit type in Nederland. In de buurt van deze cultusplek hebben, zo vermoeden archeologen, ook ooit de huizen van deze prehistorische mensen gestaan. Er zijn namelijk sporen gevonden die erop wijzen dat er op de lager gelegen stukken terrein (houten) woningen hebben gestaan, vlakbij de grafvelden.

IJzertijd

De vondsten op het Kops Plateau uit latere prehistorische perioden, bijvoorbeeld die uit de IJzertijd, wijzen erop dat het grondgebied ook in die tijd gebruikt werd als begraafplaats. Door de eeuwen heen bleef dit blijkbaar een belangrijke plek in het leven van de prehistorische bewoners van het gebied. De sporen die langs de grafveldjes zijn gevonden, wijzen tevens op bewoning in de IJzertijd. Op de begraafplaatsen zelf zijn grafgiften gevonden met een militair karakter. De aangetroffen speer- en lansonderdelen tonen dat er hier hoogstwaarschijnlijk krijgers begraven liggen. Een stukje verderop zijn resten gevonden van een tweewielige strijdwagen, die vermoedelijk onderdeel uitmaakte van de grafgiften in het graf van de hoofdman van de bewuste groep krijgers. Het is niet ondenkbaar dat krijgers en andere mensen met meer aanzien juist door hun positie in de prehistorische samenleving op een hogere plaats als de stuwwal begraven werden.

De hoger gelegen stuwwal, waar ook het Kops Plateau deel van uitmaakt, heeft niet dus alleen al duizenden jaren een gezichtsbepalende functie, maar oefende ook invloed uit op de wijze waarop de ‘Nijmegenaren’, van prehistorie tot heden, vorm geven aan hun leven, hun leefomgeving en de verering van hun voorvaderen.

Bronnen:

MijnGelderland, Prehistorisch Nijmegen (Nijmegen).

NRC Handelsblad, ‘Grootste steencirkel van Nederland ontdekt’, 25-11-1993.

Nieuwsblad van het Noorden, ‘Zoeken naar stenen structuren’, 5-11-1993.

Website Stichting Kops Plateau, ‘Stenen structuren op het Kops Plateau’, (Geraadpleegd op 19-05-2015) via: http://kopsplateau.nl/stenen-structuren-op-het-kops-plateau/

H. van Enckevort (red.), Odyssee op het Kops Plateau 2 (Nijmegen 2014).

Afbeeldingen:

Doorsnede prehistorische grafheuvel. Bron: http://kopsplateau.nl/tag/prehistorische-grafheuvels/

Schematische weergave grafheuvel. Bron: D. Fontijn en S. Cuijpers via http://kopsplateau.nl/stenen-structuren-op-het-kops-plateau/

Stenen structuren op het Kops Plateau. Bron: http://kopsplateau.nl/wp-content/uploads/2014/07/stenen-structuren.jpg