De Italiaanse havenstad Napels kent een rijke geschiedenis die teruggaat tot de tijd van de Oude Grieken. Op de plek van het huidige Napels is in de zevende eeuw v.Chr. de stad Neapolis (Nieuwe Stad) gesticht door Griekse kolonisten. Over het ontstaan van de stad bestaan drie mythische verhalen, waarin de sirene Parthenope centraal staat. Tegenwoordig is de naam van deze beeldschone en verleidelijke halfgodin, wiens naam letterlijk ‘maagd’ betekent, nog steeds onlosmakelijk verbonden met Napels en wordt ze gezien als de oermoeder van de stad.

Sirenen: maagdelijke verleidsters

In de Griekse mythologie waren de sirenen beeldschone halfgodinnen met het lichaam van een vogel – soms afgebeeld met een vissenlichaam – en het hoofd van een mooie vrouw. Sirenen woonden bovenop hoge rotsen aan de zee, en waren erop uit om mannen te verleiden met hun zang (opmerkelijk genoeg wilden tegelijkertijd óók hun maagdelijkheid behouden). Volgens de mythe produceerden zij gezang dat letterlijk onweerstaanbaar was. Om die reden waren deze wezens gevreesd bij zeelieden. Schippers die de zang van de sirenen aanhoorden zouden betoverd raken, waardoor hun schepen op de klippen voeren en ten onder gingen. Hierom brachten de Oude Grieken sirenen in verband met onheil en de dood.
 

---

Archeologie Online is van de makers van Archeologie Magazine. Meer weten over dit prachtige magazine? JA GRAAG!

---

Parthenope en Odysseus

De meest bekende mythe over de stichting van Napels komt uit de achtste eeuw v.Chr. en is geschreven door de Griekse schrijver Homerus. Hij beschreef in zijn gedicht De Odyssee de avonturen die de held Odysseus beleefde tijdens zijn terugreis na de Trojaanse Oorlog. Bij één van deze belevenissen voer de Griekse held met zijn schip langs het eiland Thasos. Homerus beschreef dit eiland als het eiland van de sirenen. 

Odysseus wist met moeite de zang van de sirenen te weerstaan. Dit deed hij door zijn bemanningsleden hun oren dicht te laten stoppen met was, zodat zijn bemanning niet verleid kon worden. Odysseus liet zich daarna vastbinden door zijn bemanning, om ervoor te zorgen dat hij, eenmaal onder invloed van de sirenen, zijn bemanning niet kon afleiden. 
 

Toen het schip van Odysseus Thasos succesvol gepasseerd was, was vooral de sirene Parthenope – één van de aanwezige sirenen – ontroostbaar. Ze kon het niet verkroppen dat Odysseus haar had kunnen weerstaan. Uit verdriet wierp ze zich vanaf haar hoge rots de zee in. Hierna spoelde volgens de legende het lichaam van Parthenope aan langs de Golf van Napels. Vervolgens veranderde haar lichaam langzaam in de stad Napels. De in het noorden van Napels gelegen heuvel Capodimonte wordt gezien als het hoofd van de aangespoelde Parthenope, terwijl de heuvel Posillipo in het zuidwesten van de stad symbool staat voor haar staart.
 

Parthenope en Vesuvius

De legende van Parthenope bleef over de eeuwen altijd in leven, vooral onder de Napolitaanse zeelui. De sirene bleef beroemd, maar vooral bevreesd. In de loop der eeuwen is er onder de Napolitaanse zeelui de (inmiddels verdwenen) gewoonte ontstaan om niet uit te varen op 1 april. Volgens een legende over Parthenope zou de sirene op 1 april alle zeelieden in de Golf van Napels als grap in vissen veranderen. Om deze reden staat de dag 1 april in Italië nog steeds bekend als Pesce d’Aprile, ‘Vis van April’. De vis in kwestie is dan degene die in de maling wordt genomen.

In de negentiende eeuw ontstond er in Napels een tweede versie van de mythe van Parthenope en het ontstaan van de stad. In deze versie was Parthenope eveneens een sirene, maar leefde ze op één van de rotsachtige eilanden in de Golf van Napels. Hier kwam ze de centaur Vesuvius tegen. Centauren waren (net als sirenen) halfgoden: ze hadden een bovenlichaam van een mens en het onderlichaam van een paard. Hoewel centauren vaak als brute en gewelddadige wezens werden afgebeeld in de Griekse mythologie, was Vesuvius volgens dit ‘nieuwe’ volksverhaal echter een liefdevol figuur. 
 

Volgens dit verhaal waren Parthenope en Vesuvius erg gelukkig samen, maar de Griekse oppergod Zeus maakte hier een eind aan. Zeus, die zelf verliefd was op Parthenope, veranderde Vesuvius in de huidige vulkaan langs de kust van Napels. Op deze manier kon Parthenope Vesuvius wel zien, maar niet meer aanraken. Parthenope werd doodongelukkig en pleegde zelfmoord, waarna ze in de Golf van Napels terechtkwam. Ze spoelde aan op het eilandje Megaride: het eilandje vlak voor de kust van Napels waar later het middeleeuwse Castel dell’Ovo is gebouwd. Uiteindelijk veranderde het lichaam van de sirene, net als bij de mythe van Homerus, langzamerhand in de stad Napels zoals we die nu kennen.
 

Parthenope en Kimon

In de twintigste eeuw maakte de Italiaanse schrijfster Matilde Serao (1856-1927) een eigen versie van de mythe van Parthenope. Serao beschreef Parthenope als een Griekse jongedame, ‘parthenos’ kan namelijk in het Grieks naast ‘maagd’ ook ‘meisje’ betekenen. In Deze versie raakte ze verliefd op de Atheense held Kimon (niet te verwarren met de latere Atheense heerser uit de vijfde eeuw v.Chr.). Parthenopes vader was het hier niet mee eens. Daarom vluchtten Parthenope en Kimon weg uit Griekenland, naar de Golf van Napels. Samen kregen ze twaalf kinderen, die het begin vormden van de bevolking van de nieuwe stad. Serao gaf Parthenope daarnaast ook nog een (half)goddelijk tintje. Ze zou namelijk nooit gestorven zijn en zou nog steeds in Napels leven.

Parthenopeïsche Republiek

Hoewel geen van deze mythes waarschijnlijk echt gebeurd is, is de naam van Parthenope door deze verhalen wel al eeuwenlang verbonden aan de stad Napels. Zo bestond in 1799 in Zuid-Italië kortstondig de Parthenopeïsche Republiek, toen Fransgezinde republikeinen en het Franse republikeinse leger de Napolitaanse koning Ferdinand IV van Bourbon afzetten. Tenslotte is ‘Parthenopeïsch’ in de Italiaanse taal een officieel bijvoeglijk naamwoord voor iets uit de stad Napels.