Na drie jaar werken verlegt Operatie Zwammerdamschepen de focus op vrachtschip Zwammerdam 6. Daarom staat deze aflevering in Archeologie Magazine in het teken van dit Romeinse binnenvaartschip. De directe aanleiding voor de aandacht op de Zwammerdam 6 vormen de ingebruikneming van de 2e Restauratiewerf op Museumpark Archeon en het uitladen van de eerste containers. Voor de lezers van AM is deze informatie een prachtige voorbereiding voor een bezoek aan ‘Operatie Zwammerdamschepen’ bij Museumpark Archeon. Want ook het werk aan de ‘Zwammerdam 6’ is weer live mee te beleven. 

Tekst: Tom Hazenberg, Hazenberg Archeologie

De zesde van Zwammerdam 

Zoals in de vorige aflevering te lezen was (AM 2021 nr. 1, p. 52-53) werd in de periode 1971-1974 aan de toenmalige Rijnkade van het Romeinse grensfort Nigrum Pullum in Zwammerdam de spectaculaire ontdekking gedaan van een aantal rivierschepen uit de Romeinse tijd. Deze schepen kennen we nu als de Zwammerdamschepen. Het laatste schip kwam aan het licht op 14 maart 1974 tijdens de aanleg van de damwand waarbinnen de Zwammerdam 4 moest worden droog gepompt. In de noordoosthoek lag het hout van wéér een vrachtschip, de Zwammerdam 6. Door ongelofelijke inspanningen van bestuurders, bouwers en archeologen is het gelukt om ook dit schip zorgvuldig te documenteren en te bergen. 

Eigenaardigheden 

De Zwammerdam 6 meet 20,25 bij 3,40 meter en is in de basis een platbodem van het type `Zwammerdam’. Toch heeft ook dit derde grote vrachtschip uit Zwammerdam bij nadere beschouwing veel eigenaardigheden ten opzichte van de Zwam- merdam 2 en 4. De vorm van de romp is veel grover dan de andere schepen. Zowel het voor- als achterschip `verjongt’ slechts licht, waardoor aanvankelijk zelfs werd verondersteld dat het hier een veerpont betreft. Nu denken we veeleer dat de wijde vorm het schip van alle kanten beter toegankelijk moest maken. Andere bijzonderheden zijn de kruislingse leggers, de spilwang op het achterschip en het zaathout (versterkende balk op de scheepsbodem). 

Zusterschepen 

Zo verschillend als de Zwammerdam 6 is van de andere schepen van Nigrum Pullum, zoveel overeenkomsten kent het met het roei-vrachtschip Woerden 7, dat dertig jaar later in die vestingstad is ontdekt. Dat schip is weliswaar iets langer en breder, maar de constructie en verhoudingen komen grotendeels overeen. Zo heeft de Woerden 7 de kruislingse leggers, het zaathout met mastvoet en de spilwang. De Woerden 7 is niet zoals de Zwammerdam 6 volledig geconserveerd. Gemeentebestuur en archeologen hebben in 2003 ervoor gekozen het schip juist in te zetten voor hoogwaardig onderzoek, mede vanwege de slechte kwaliteit van het hout. Van elke plank en legger kon een dendrochronologisch monster worden genomen. Daardoor kon worden vastgesteld dat eikenhout van deze boot is gekapt in de winter van 162/163 na Christus en dat het schip later gerepareerd is. Ook werd in de Woerden 7 voor het eerst een roei-inrichting ontdekt op een platbodem. 

De Zwammerdam 6 en de Woerden 7 lijken zoveel op elkaar dat ze met recht als zusterschepen kunnen worden beschouwd. Zouden werkelijk onder het kleine percentage ontdekte vrachtschepen twee exemplaren van dezelfde scheepswerf zijn gerold? En dan nog op 10 Romeinse mijlen van elkaar? Deze vragen maken onderdeel uit van het promotieonderzoek van Yardeni Vorst. Zij is afgestudeerd op de Woerden en geeft nu leiding aan Team Restauratie van Operatie Zwammerdamschepen. Zij kent dus beide schepen en hun geheimen. 

Containers geopend 

Voorlopig is Team Restauratie met meer prozaïsch werk bezig. Want het hout van de Zwammerdam 6 moet eerst worden schoongemaakt, voordat aan de feitelijke restauratie kan worden begonnen. De houten planken en leggers zijn immers in warme baden met PEG (poly-ethyleen-glycol) geconserveerd. Deze kunsthars is doorgedrongen in alle houtcellen waardoor het hout behouden is gebleven en onder vrij algemene voorwaarden tentoongesteld kan worden. 

Nadat de 2e Restauratiewerf gereed was konden na enkele decennia de twee containers met Zwammerdam 6 hout worden geopend. Met spanning keken Yardeni Vorst en haar collega’s naar de toestand van de bijna 2000 jaar oude scheepsplanken. De PEG zat nog in voldoende mate in het hout en door de vochtigheid kon het archeologische hout relatief gemakkelijk van het mee-geconserveerde draaghout worden afgenomen en op nieuw, stevig draaghout worden gelegd. 

Innovatie 

Voor het schoonmaken van het geconserveerde hout is een aantal nieuwe technieken ontwikkeld door Team Restauratie in samenwerking met industriële bedrijven. Zo hielp met Wilmod met de infrarood-warmtestraler waarmee de PEG op buitenvlakken van het hout kan worden gesmolten en kan worden weggeveegd, zonder de PEG aan de binnenkant te verhitten. Een andere vernieuwing is het gebruik van een water-zuinige stoomreiniger voor de afrondende reiniging. Hiervoor bood Knol Cleaning Solutions de uitkomst en stelde gratis apparatuur ter beschikking. Deze innovaties worden overgenomen door partner Batavialand. 

Aanvullende conservering 

Maar er komt nog meer hout. Want een deel van het hout van de Zwammerdam 6 heeft tot voor kort nog in de wachtrij gestaan voor conservering. De oude conserveringscapaciteit heeft een tijd stilgelegen in de aanloop naar het nieuwe instituut Batavialand. Het laatste hout van de opgravingen uit de jaren ‘70 zal in de loop van 2021 geconserveerd de restauratiewerf bereiken. Een prachtig resultaat van samenwerking tussen instanties en mensen van een aantal generaties. 

Meer info

Operatie Zwammerdamschepen, initiatief van Museumpark Archeon en Hazenberg Archeologie, wordt uitgevoerd in samenwerking met Vorst Houtonderzoek, Vakwerk in Hout, Historische Scheepstimmerwerf Klaas Hennepoel, Universiteit Leiden, Saxion Hogescholen en Knol Cleaning Solutions. Het project wordt financieel mogelijk gemaakt door provincie Zuid-Holland, gemeente Alphen aan den Rijn, Mondriaan Fonds, VSB Fonds, EDBA en Fonds Alphen aan den Rijn.