De overblijfselen van de oude Egyptenaren kennen vele iconische monumenten zoals de piramides, indrukwekkende tempelcomplexen en de obelisken. Maar één van de meest bijzondere en mysterieuze monumenten blijft toch wel de Grote Sfinx van Gizeh. Van Marcus Aurelius tot Napoleon, dit kolossale beeldhouwwerk wekt al eeuwenlang de fascinatie van mensen over de hele wereld. Maar wat weten we nu écht over deze trouwe bewaker van de piramides?

Tekst: Rens van Maasakker

Bouw van de Sfinx

De Sfinx van Gizeh is een van de grootste en oudste monumenten ter wereld. Het standbeeld stelt een mythisch wezen voor met het lichaam van een leeuw en het hoofd van een mens, uitgehouwen uit een massief stuk kalksteen. De Sfinx is ongeveer 73 meter lang, 20 meter hoog en 19 meter breed. Het hoofd kijkt waakzaam uit over het Plateau van Gizeh, met achter het bouwwerk de gelijknamige piramides. Door de positionering van de Sfinx lijkt het erop alsof het een bewaker is van de achterliggende koninklijke tombes.

Een van de grootste vraagtekens rondom de Sfinx van Gizeh is: wie liet dit kolossale beeld maken? De meest geaccepteerde theorie is dat het beeld werd gebouwd tijdens het bewind van de farao Chefren, rond 2.500 v.Chr. Chefren was een koning uit de vierde dynastie en het is mogelijk dat de Sfinx zijn gezicht afbeeldt. Helemaal zeker is dit echter niet.

Er is geen inscriptie gevonden die duidelijk aangeeft dat Chefren opdracht gaf voor de bouw van de Sfinx, wat bijdraagt aan de onzekerheid rondom het beeld. Sommige onderzoekers suggereren dat de Sfinx ouder zou kunnen zijn dan de piramides zelf. Zo stelden de wetenschappers John Anthony West en Robert M. Schoch op basis van regenerosie vast dat de Sfinx rond 10.000 v.Chr. moet zijn geplaatst. Maar dit blijft een omstreden theorie die door verschillende egyptologen wordt verworpen. Volgens hen waren Egyptenaren in die tijd helemaal niet in staat om zo’n bouwprestatie te leveren.

De algemene consensus is nog steeds dat Chefren verantwoordelijk was voor de bouw, maar zoals bij veel zaken uit het oude Egypte, blijven er veel vragen onbeantwoord.

Mythen en legenden

De Sfinx wordt gezien als symbool voor kracht, wijsheid en bescherming. Het is geen verrassing dat een monument zo imposant en oud als de Sfinx het middelpunt is geworden van talloze mythen en legenden. Een van de beroemdste verhalen over de Sfinx komt uit de Griekse mythologie. Volgens de Grieken vertelde de Sfinx reizigers een raadsel, en vernietigde hen als ze deze niet konden oplossen. Dit verhaal is echter niet verbonden aan de Egyptische Sfinx. In de Egyptische mythologie was de Sfinx een veel vriendelijker figuur, een symbool van bescherming.

Later, in de achttiende eeuw, werd een andere legende populair. De Sfinx zou volgens deze legende de poort naar de onderwereld bewaken en men dacht dat er verborgen gangen en kamers onder het beeld zouden zijn. Deze kamers zijn nooit gevonden, maar desondanks prikkelt deze theorie tot de dag van vandaag de verbeelding van avonturiers en complotdenkers.

Hoofd, lichaam en neus

Een van de meest opvallende kenmerken van de Sfinx is natuurlijk het contrast tussen het menselijke hoofd en het leeuwenlichaam. Dit symboliseert volgens veel onderzoekers de combinatie van kracht (de leeuw) en intelligentie (de mens). Maar er is ook veel discussie geweest over het hoofd zelf.

Sommigen geloven dat het oorspronkelijke hoofd groter was, en dat het in de loop van de tijd is beschadigd of herwerkt. Anderen wijzen erop dat het hoofd te klein lijkt in verhouding tot het enorme lichaam. Dit leidde tot de theorie dat het hoofd van de Sfinx later is aangepast of vervangen.

Daarnaast is de Sfinx beroemd om zijn ontbrekende neus. Vaak wordt Napoleon Bonaparte hiervoor verantwoordelijk gehouden. Napoleon was namelijk zeer geïnteresseerd in de Egyptische oudheden. Met een expeditie naar Egypte in 1798 wilde de Franse legerleider de Engelse macht in het gebied verwerpen. De operatie werd militair gezien een mislukking, maar wetenschappelijk gezien was het een succes. Voordat Napoleon vertrok naar Egypte had hij een groep wetenschappers vooruitgestuurd om onderzoek te doen naar de oude Egyptenaren. De uitkomsten van dit onderzoek werden gebundeld in het boek Description de l’Egypte. Mede door dit boek werd in heel Europa een nieuwe belangstelling voor het oude Egypte aangewakkerd.

Napoleon bezocht met zijn troepen zelf ook de Sfinx van Gizeh, die toen nog grotendeels onder het zand lag. Volgens de verhalen schoten Franse soldaten tijdens een oefening met een kanonskogel de neus van de Sfinx aan gort. Dit blijkt echter onzin. Later zijn er namelijk afbeeldingen gevonden van de tijd voor Napoleon waarop de Sfinx ook al zonder neus staat afgebeeld. Waarschijnlijk werd het beeld in de vijftiende eeuw beschadigd in opdracht van een moslimleider, aangezien de Sfinx werd gezien als vorm van afgoderij. Bij deze actie zou ook de neus van het beeld zijn vernield.

Opgravingen en behoud

De Sfinx van Gizeh heeft in de loop van de eeuwen veel te verduren gehad. Doordat het monument al duizenden jaren wordt blootgesteld aan het woestijnklimaat, is vooral het hoofd ernstig aangetast. Omdat het beeld eeuwenlang onder het zand bedolven is geweest, is het lichaam echter redelijk goed beschermd gebleven tegen erosie.

Door de geschiedenis heen is de Sfinx vaak opgegraven en weer onder zand bedekt geraakt. De eerste opgravingen werden gedaan onder het Romeinse bewind, waarvan een groot deel ten tijde van keizer Marcus Aurelius. In deze periode was de Sfinx een populair pelgrimsoord en werd het beeld goed onderhouden. Na de Romeinse tijd raakte de Sfinx weer in verval en werd het bouwwerk door de woestijn herwonnen. Het duurde vervolgens eeuwen voordat er opnieuw een poging werd gedaan om het monument op te graven.

---

Archeologie Online is van de makers van Archeologie Magazine. Meer weten over dit prachtige magazine? JA GRAAG!

---

Wellicht geïnspireerd door Napoleons bezoek aan de Sfinx, ging in 1817 de Genuese avonturier en Egyptoloog Giovanni Battista Caviglia met 160 man naar de Sfinx. Het doel: deze in zijn geheel blootleggen. Hoewel het Caviglia lukte om de voorpoten van de Sfinx op te graven, moest hij na ruim twee jaar de strijd staken.

Maar dankzij de poging van Caviglia laaide er een nieuwe interesse op in de Sfinx, en in 1842 werden er nieuwe opgravingen in het gebied gedaan. Ook aan eind van de negentiende eeuw werd in het gebied druk gegraven, maar echt grote pogingen om de gehele Sfinx bloot te leggen werden niet meer gedaan. Pas in 1930 werd het 73 meter lange beeld in zijn geheel blootgelegd. Onder leiding van de egyptoloog Selim Hassan werd een kwart miljoen kubieke meter zand verwijderd en was de Sfinx voor het eerst sinds de oudheid weer in zijn geheel te zien.

Na het blootleggen zijn er meerdere restauraties uitgevoerd om de Sfinx te beschermen. Helaas zijn sommige van deze pogingen niet succesvol geweest en hebben ze zelfs geleid tot verdere schade. Moderne restauratietechnieken zijn nu echter meer gericht op het behoud van de originele staat van de Sfinx, zonder het monument verder te beschadigen.

Het blijvende mysterie van de Sfinx

Ondanks moderne technologieën is de Sfinx nog steeds niet volledig doorgrond. Daarom zijn er veel speculaties en complottheorieën over de bouw, oorsprong en functie van het reusachtige standbeeld. Hoewel voor veel van deze ideeën geen enkel bewijs is, zorgen ze er wel voor dat het mysterie rondom de Sfinx blijft voortleven.

Misschien is dat juist wat de Sfinx zo fascinerend maakt. Ondanks eeuwen van onderzoek en speculatie blijft het beeld een raadsel dat de nieuwsgierigheid blijft prikkelen. Of het nu als bewaker van de piramides, als symbool van wijsheid of als bron van mythes wordt gezien, de Sfinx van Gizeh blijft een onmiskenbaar symbool van de tijdloze aantrekkingskracht van het oude Egypte.