Sfinx van Tanis, Louvre Museum
Unsplash
De sfinx: mysterieuze leeuw met mensenhoofd
Maar weinig Oudegyptische kunstwerken zijn zo iconisch als de beelden van de sfinx. Toch roepen de vele standbeelden van dit mythische wezen ook vaak veel vraagtekens op. Waarom had het wezen bijvoorbeeld een mensenhoofd, maar een leeuwenlichaam? En wat was de functie van de beelden?
Egyptische sfinx
Hoewel de sfinx in de loop der eeuwen zijn weg naar diverse culturen vond, is de Egyptische sfinx veruit het bekendst. In het oude Egypte fungeerde de sfinx als een belichaming van de farao. Dit is te zien aan de farao-hoofdtooi waarmee dit wezen werd afgebeeld. Het menselijke hoofd symboliseerde het denkvermogen, terwijl het leeuwenlichaam stond voor de lichamelijke kracht. Het is onbekend hoe de Egyptenaren deze beelden destijds zelf noemden; ‘sfinx’ is namelijk een Grieks woord, afkomstig van de term sphingein, wat ‘binden’ of ‘knijpen’ betekent. Dit zou te maken hebben met de manier waarop een leeuw zijn prooi wurgt. Wat voor betekenis de sfinx precies had voor de oude Egyptenaren, is tegenwoordig nog steeds niet helemaal duidelijk, aangezien dit wezen amper wordt besproken in de overgeleverde teksten. De functie lijkt beschermend en bewakend te zijn geweest: in tempels en tombes worden ze vaak in lange rijen gevonden bij de ingangen.
De Sfinx van Gizeh
Het oudste en bekendste voorbeeld van een sfinxbeeld uit de oudheid is die in het Egyptische Gizeh bij de hoofdstad Caïro, waar ook de drie grote piramiden staan. De Sfinx van Gizeh is gehouwen uit een rotsformatie, en is het grootste exemplaar ooit gevonden: 73 meter lang, 19 meter breed en 20 meter hoog. Er bestaan verschillende legendes die vertellen dat er zich verborgen gangen en ruimtes onder en in de sfinx bevinden, maar deze zijn nooit ontdekt. Hoewel er veel discussie bestaat over de ouderdom van de constructie, wordt in het algemeen aangenomen dat de Sfinx van Gizeh gebouwd is tijdens de regeerperiode van farao Chefren (2572-2546 v.Chr). Archeologen denken dan ook dat deze sfinx een verbeeltenis van Chefren is. Er zijn rode, blauwe en gele pigmenten aangetroffen nabij de sfinx, wat erop wijst dat deze ooit beschilderd was.
Sfinx van Gizeh
Pixabay
Opgraving van de Sfinx van Gizeh
Tijdens de Eerste Egyptische Tussenperiode (ca. 2216-2040 v.Chr.) werd de Sfinx van Gizeh verlaten, en in de loop der jaren raakte het beeld begraven in het omliggende zand. Alleen het hoofd was nog zichtbaar. Er bestaat een legende dat de zoon van farao Amenhotep II (1427-ca. 1400 v.Chr.) in slaap viel bij het hoofd. In zijn droom klaagde de Sfinx van Gizeh over de staat waarin hij zich bevond, en stelde voor een overeenkomst te sluiten: als de jonge prins het zand zou weghalen en het beeld zou herstellen, zou de sfinx hem helpen om farao te worden. De prins werd farao Thoetmosis IV, en de verering van de sfinx stond (niet geheel verrassend) centraal onder zijn heerschappij (1397-1388 v.Chr). Hij slaagde er bovendien in om de voorste poten bloot te leggen.
Thoetmosis IV slaagde er echter niet in om het beeld volledig bloot te leggen. Door de eeuwen heen – zowel in de oudheid als de moderne tijd – werden verschillende pogingen gedaan, maar het zand dat werd uitgegraven vloeide bijna net zo snel weer terug. Pas in de jaren ’30 van de vorige eeuw lukte het een team onder leiding van de Egyptische archeoloog Selim Hassan om het uit te graven.
Archeologie Online is van de makers van Archeologie Magazine. Meer weten over dit prachtige magazine? JA GRAAG!
De Sfinx van Gizeh gedeeltelijk uitgegraven, ca. 1870
National Media Museum, No restrictions, via Wikimedia Commons.
Vermiste neus
De Sfinx van Gizeh heeft door de eeuwen heen verschillende beschadigingen opgelopen. De meest opvallende is de vermiste neus, die een meter lang zou zijn geweest. Er bestaan veel roddels en geruchten over wat er met de neus is gebeurd. Zo zou het leger van Napoleon Bonaparte (1769-1821) de neus van het gezicht hebben geschoten met kanonnen. Hoewel dit een interessante theorie is, werd deze al onderuitgehaald. Er bestaan namelijk al schetsen van de Sfinx zonder neus uit 1737.
De sfinx buiten Egypte
De Egyptische cultuur verspreidde zich vanwege economische en culturele contacten, waardoor de sfinx ook zijn weg vond naar landen als India. Het is onduidelijk welke betekenis de sfinx had in Zuid-Azië, waar deze bovendien werd verbeeld met vleugels op het lichaam. In dit opzicht verschilde de sfinx dus duidelijk van zijn Egyptische tegenhanger.
Ook in de Griekse traditie zien we de sfinx terug, wederom met vleugels. Daar duikt de sfinx voor het eerst rond 1600 v.Chr. op. Ook hier blijft de betekenis onbekend; de context waarin verschillende Griekse sfinxen werden gevonden wijst niet op de beschermende eigenschap van de Egyptische sfinx. Vanaf de 5e eeuw verdween de sfinx enkele honderden jaren uit de Griekse kunst, maar vanaf de 8e eeuw v.Chr. werd hij weer vaker gebruikt. Opvallend genoeg ging het nu bijna altijd om een vrouwelijke sfinx.
Sfinx: mythisch wezen
Veruit het bekendste voorbeeld hiervan is de legende van Oedipus, waarmee de sfinx vanaf de 5e eeuw v.Chr. door de Grieken in verband werd gebracht. Dit verhaal speelde zich af in het Griekse Thebe. De sfinx in kwestie zou hier het volk hebben geterroriseerd door het antwoord op een raadsel te eisen – en iedereen te verslinden die het verkeerde antwoord gaf. Uiteindelijk werd het raadsel opgelost door Griekse held Oedipus, waarna de sfinx zichzelf van het leven beroofde. Het schijnt dat dit verhaal ervoor heeft gezorgd dat de sfinx bekend kwam te staan als alwetend.
De sfinx is altijd een groot onderdeel van mythologie geweest, en is vandaag de dag nog steeds een belangrijk symbool. Met name in Egypte, waar het wezen te zien is op postzegels en munten. Bovendien zijn veel indrukwekkende sfinxen te zien in musea over de hele wereld.
Bronnen: Britannica, History, Historiek, Rijksmuseum van Oudheden, Smithsonian
Archeologie Online is van de makers van Archeologie Magazine. Meer weten over dit prachtige magazine? JA GRAAG!
