Het plotselinge uitsterven van de Neanderthaler, zo’n 40.000 jaar geleden, is voor veel wetenschappers nog steeds een raadsel. Nieuw onderzoek van wetenschappers van de Technische Universiteit Eindhoven, Universiteit Leiden en Wageningen University suggereert dat we de teloorgang van de Neanderthalers misschien te snel toeschrijven aan invasies van onze eigen soort, de Homo sapiens. Vanuit de Leidse Faculteit der Archeologie werkten Fulco Scherjon en Alexander Verpoorte mee aan dit onderzoek.

Op basis van modellen van biologen die zich bezighouden met het bestuderen van bedreigde soorten, concluderen de onderzoekers dat de ondergang van de Neanderthaler ook verklaard kan worden door hun kleine populatieomvang. De studie is gepubliceerd in PLoS ONE.

Onder wetenschappers bestaat er een brede consensus dat de moderne mens een belangrijke rol heeft gespeeld in het uitsterven van Neanderthalers: groepen moderne mensen zouden het gebied van de Neanderthalers (in Europa en het Nabije Oosten) zijn binnengedrongen, waar zij hun zustersoort te slim af waren of verdrongen door hun grotere aantallen.

Maar volgens de Nederlandse wetenschappers is de relatie tussen de ondergang van de Neanderthalers en migratiebewegingen van de moderne mens minder sterk dan veelal wordt aangenomen. Ze baseerden zich op één onbetwistbaar feit: de Neanderthaler-bevolking was, net als elke andere populatie van Hominini voordien, extreem klein, met mogelijk niet meer dan 10.000 individuen, en dat was al gedurende hun hele bestaan het geval. De onderzoekers vroegen zich af of dat feit alleen al hun uitsterven kon verklaren.

Modellen

De wetenschappers gebruikten een reeks wiskundige en computermodellen uit de conserveringsbiologie om de Neanderthaler-populaties weer te geven. Vervolgens lieten ze deze populaties drie processen ondergaan waarvoor kleine populaties bijzonder kwetsbaar zijn: inteelt, problemen bij het vinden van een geschikte partner, en willekeurige schommelingen in sterfte en voortplanting. Tot hun eigen verbazing ontdekte het team dat zelfs als de Neanderthalers volledig identiek waren geweest aan de moderne mens, ze na verloop van tijd een aanzienlijk risico liepen op uitsterven, en dit enkel en alleen vanwege hun kleine populatiegrootte. Dit suggereert dat er geen invasie van een andere soort, laat staan van een superieure soort, nodig was om ze van de aardbodem te laten verdwijnen. Neanderthalers hadden waarschijnlijk gewoon de pech dat ze in zulke kleine aantallen leefden.

De Neanderthalers zijn zo'n 40.000 jaar geleden uitgestorven. Dit roept de vraag op waarom het bijna 400.000 jaar heeft geduurd voordat ze verdwenen. Volgens Krist Vaesen, universitair hoofddocent aan de Technische Universiteit Eindhoven en een van de auteurs van de krant, kan het gaan om een volkomen natuurlijk proces. "Kleine populaties kunnen lange tijd overleven en dan plotseling verdwijnen door willekeurige schommelingen in geboorten, sterfgevallen, geslachtsverhouding en omgevingsdruk.”

Betekent dit dat de moderne mens geen rol heeft gespeeld bij de ondergang van de Neanderthalers? "Niet per se", zegt Vaesen. De onderzoekers laten de mogelijkheid open dat de invasie van de moderne mens het proces van verval heeft versneld. Zo'n scenario zou er inderdaad een kunnen zijn waarin Homo sapiens de Neanderthaler te slim af is, of verdringt. "Maar", voegt Vaesen eraan toe, "onze resultaten wijzen op een ander plausibel scenario: een vreedzame co-existentie van de twee soorten, een scenario waarin louter de aanwezigheid van groepen moderne mensen de mogelijkheden voor Neanderthalers om partners te vinden, te paren met leden van een andere soort, en te migreren, substantieel verkleinde.”

Nulhypothese

De onderzoekers zien de resultaten van hun studie als een nulhypothese aan de hand waarvan andere verklaringen moeten worden beoordeeld. "Ongeacht of externe factoren of concurrentie om bestaansmiddelen een rol hebben gespeeld bij het uitsterven van de Neanderthalers, onze studie suggereert dat elke plausibele verklaring ook demografische factoren als sleutelvariabelen moet meenemen.

Het paper ‘Inbreeding, Allee effects and stochasticity might be sufficient to account for Neanderthal extinction’ van Krist Vaesen, Fulco Scherjon, Lia Hemerik en Alexander Verpoorte is gepubliceerd in PloS ONE op 29 november 2019.