Tekst: Marijn Knap

Dat mais van grote betekenis was in de Maya-cultuur heeft Genner Llanes Ortiz, zelf een Maya uit de Mexicaanse provincie Yucatan, altijd geweten. Het werd hem letterlijk met de paplepel ingegoten. Maar hoe groot de rol van mais is in de collectieve herinnering van zijn volk, is een van de onderwerpen van zijn onderzoek.

Zo’n 10 jaar geleden begon Llanes Ortiz’ fascinatie voor de rol van mais in de Mayacultuur. Het viel de antropoloog aan de Leidse archeologiefaculteit op hoeveel mais-festivals er wel niet waren in Mexico, en dat de Maya-traditie om te bidden voor de maisvelden uitgroeide tot massa-gebeden op die festivals. Ook als die festivals midden in de stad plaatshadden. Inmiddels heeft het onderwerp hem zo gegrepen dat hij grootschalig onderzoek voorbereidt. Door de relatie van de Maya’s met mais te onderzoeken in het verleden én heden, wil hij inzicht krijgen in hoe de Maya’s omgaan met hun culturele erfgoed, hoe ze hun cultuur doorgeven en wat die vandaag de dag voor hen betekent. 

Mais kent een rijke traditie in de keuken van Latijns-Amerika. Het aantal gerechten alleen al in Mexico, is immens. En ook de variëteit in soorten – 60 – is gigantisch. Ze zijn allemaal afkomstig van dat ene plantje, teosinte. Een Mexicaanse grassoort waaruit de Maya’s 8.000 tot 14.000 jaar geleden mais hebben gecultiveerd. Hoe ze dit onkruid tot een eetbare plant maakten hebben biologen al eens gereconstrueerd, maar hoe mais vervolgens onder alle inheemse volkeren in Zuid- en Noord-Amerika is verspreid is onbekend.

Fascinerend, vindt Llanes, en ook de sociale herinneringen die de Mayavolken delen rondom de teelt van mais interesseren hem zeer. Mais is voor de Maya’s veel meer dan voedsel, die is heilig. Ze zijn er volgens het Maya-scheppingsverhaal uit gecreëerd; geboetseerd uit maismeel. En nog altijd speelt mais een belangrijke religieuze en spirituele rol in het leven van de Maya’s.

Archeologen hebben zich vooral beziggehouden met het klassieke Maya-erfgoed. De geschiedenis van de inheemse volkeren kreeg niet veel aandacht. Daar was immers ook niet veel over bijgehouden. ‘Maar dat een geschreven geschiedenis ontbreekt wil niet zeggen dat er niks werd doorgegeven. Dat gebeurde wél, via tekeningen, verhalen, toneelstukken en beelden.’

Cultuur vernietigd

De Maya’s, haast Llanes toe te voegen, hebben overigens wel een geschreven geschiedenis. Ze gebruikten hiëroglyfen om hun religieuze verhalen, geschiedenis en astronomische inzichten vast te leggen op beeldwerken en in boeken. Die boeken zijn alleen stelselmatig vernietigd door de kolonisator tijdens de inquisitie. ‘Door de kolonisatie zijn de herinneringen van de Maya’s gemarginaliseerd. Veel van hun cultuur is vernietigd, en dat heeft een impact op hoe hun geschiedenis is overgebracht. Na de koloniale tijd werd het niet veel beter. Met het onderzoek naar mais wil ik in die collectieve herinneringen duiken, die helpen te herstellen.’

Want de oude klassieke Mayasteden mogen dan verlaten ruïnes zijn, de Mayavolken en hun cultuur bestaan nog steeds. Er zijn ongeveer 6 miljoen Maya’s en zij geven hun verhalen nog steeds aan elkaar door. Llanes bespeurt zelfs een opleving. Op sociale media zijn veel jonge Maya’s bezig met hun identiteit. ‘Jonge Maya’s benutten Instagram, Facebook en YouTube volop om hun cultuur aan elkaar door te geven. Ze leren elkaar om de oude hiëroglyfen te lezen, maken Maya-memes, en in hun muziekteksten zit veel Maya-symboliek.’ 

Maya-hiphop

Hij pakt zijn mobiele telefoon erbij en scrolt wat op zijn scherm, op zoek naar zijn Maya-Spotify-lijst. ‘Hiphop is heel populair onder jonge Maya’s. Het past ook heel goed bij de orale tradities van hun voorouders. Die moderne uitingsvormen, en de dialoog tussen de ouderen en de jongeren, vind ik net zo interessant als de oude verhalen.’ Hij zet het geluid wat harder, rappe Mayateksten vullen zijn werkkamer. Hij glimlacht. ‘Ze zingen zelfs over mais.’ 

Genner Llanes Ortiz (45) is geboren en getogen in de provincie Yucatan in Mexico. Hij studeerde sociale antropologie aan de Universidad Autonoma de Yucatan (UADY) en promoveerde aan de universiteit van Sussex. Sinds 2016 is hij universitair docent aan de Faculteit Archeologie van de Universiteit Leiden en lid van het Centre for Indigenous Americas Studies.

Tekst: Marijn Knap

Dit artikel verscheen eerder in Leidraad, het alumnimagazine van de Universiteit Leiden.