Archeologen leggen enkele van de altaarstenen bloot
Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed / RAAP
Unieke vondst: enorm Romeins tempelcomplex ontdekt in Gelderland
In Gelderland hebben archeologen een opzienbarende en uitzonderlijke vondst gedaan: ze stuitten op de overblijfselen van een Romeins tempelcomplex afkomstig uit de periode tussen de 1e en 4e eeuw, gelegen aan de Neder-Germaanse Limes. Archeologen troffen niet eerder zo’n compleet Romeins heiligdom aan in Nederland. Met name de vondst van enkele complete votiefstenen met interessante inscripties is zowel voor Nederland als in de rest van Europa uitzonderlijk.
Eind 2021 ontdekten vrijwilligers van de Vereniging van Vrijwilligers in de Archeologie (AWN) een kiezelbed, in een kleiwinningsgebied bij het dorp Herwen-Hemeling in de gemeente Zevenaar. Ze dachten dat deze misschien onderdeel zou kunnen zijn van een Romeinse weg. De vrijwilligers meldden daarom hun vondst direct bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. De kleiwinning werd daarop stopgezet en archeologiebureau RAAP startte met grootschalige opgravingen, waarbij al snel de resten van een Romeins heiligdom bovenkwamen.
De tempel wordt zorgvuldig blootgelegd
Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed / RAAP.
Compleet tempelcomplex
Hoewel er al eerder resten van Romeinse heiligdommen in Nederland zijn gevonden (bijvoorbeeld bij Elst en Arnhem), is er nog nooit eerder zo’n compleet exemplaar bovengehaald als in Herwen-Hemeling. De archeologen vonden namelijk niet alleen resten van het tempelgebouw, maar ook votiefstenen, kuilen met resten van offers, een ‘ongekende’ hoeveelheid sculptuurfragmenten en een bijzondere put. Het tempelcomplex werd gebouwd bij de splitsing van de Rijn en de Waal, op een natuurlijke verhoging die door de bouwers nog hoger werd gemaakt. Op dit heuveltje stonden in ieder geval twee, en misschien zelfs drie tempels. Deze tempel was een zogenaamde Romeinse omgangstempel met kleurrijk beschilderde muren en een pannendak. De kern van de tempel, de zogenaamde calla, was zeven bij zeven meter. Deze werd omringt door een podium met zuilenrij van 22 bij 22 meter, waar een trap aan grensde om het podium te bereiken.
Archeologie Online is van de makers van Archeologie Magazine. Meer weten over dit prachtige magazine? JA GRAAG!
Plattegrond van de tempel bij Herwen-Hemeling
Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed / RAAP
Altaarstenen
De meest uitzonderlijke vondsten zijn zes complete votiefstenen, een soort kleine altaren opgericht door soldaten. Ze bedankten daarmee een god of godin voor het vervullen van hun wens, zoals het winnen van een veldslag of het feit dat ze in de barre omstandigheden hadden overleefd aan de noordelijke grenzen van het Romeinse Rijk. De stenen zijn gewijd aan de goden Hercules Magusanus (de Bataafse oppergod die werd samengevoegd met de Romeinse halfgod Hercules), Jupiter-Serapis en Mercurius (Romeinse god van de handel en winst). De votiefstenen zijn waarschijnlijk gedumpt toen het heiligdom door Romeinse soldaten werd verlaten. De stenen zijn erg goed bewaard gebleven, waardoor de inscripties nog helemaal leesbaar zijn.
Archeologische vondsten
Bij de tempel troffen archeologen ook een grote stenen put aan. Volgens de onderzoekers had deze wellicht een bijzondere functie: een stenen trap zou naar beneden leiden zodat bezoekers het water konden bereiken. Vermoedelijk werd het water gebruikt voor een rituele reiniging. In de put werden votiefstenen gevonden met inscripties waardoor de archeologen precies konden uitzoeken hoe oud deze was. “Door de vorm van de letters, de aanhef van de steen en de munten die we hier ook hebben gevonden, kunnen we vrij precies bepalen dat deze waterput hier rond 220-230 heeft gestaan”, aldus RAAP projectleider Eric Norde.
De overblijfselen van de grote waterput en de trap
Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed / RAAP
Ook werd er een enorme hoeveelheid fragmenten van sculpturen ontdekt, evenals overblijfselen van paardentuigen, harnassen en speer- en laspunten. Dit wijst erop dat het heiligdom met name werd gebruikt door soldaten die de noordgrens van het Romeinse Rijk bewaakten. Ook de vele dakpannen met dakpanstempels bewijzen deze theorie: het Romeinse leger was destijds namelijk verantwoordelijk voor de dakpanindustrie.
Diverse fragmenten van beelden en altaarstenen
Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed / RAAP
Romeinse Limes
De tempel uit Herwen-Hemeling is het eerste heiligdom in Nederland dat precies op de Romeinse Limes is gevonden. Deze Limes was de noordgrens van het Romeinse Rijk, die vanaf het einde van de eerste eeuw v.Chr. meer dan 450 jaar langs de Rijn liep. In de laatste decennia van de eerste eeuw v.Chr. bouwden de Romeinen de eerste militaire bases in Nederland, ter ondersteuning van de verovering van de Germaanse gebieden aan de overkant van de Rijn. De Romeinen werden echter verslagen door de Germaanse stammen tijdens de Slag bij het Teutoburgerwoud (9 n.Chr.), waarna de linkeroever van de Rijn werd omgevormd tot een versterkte grens. Aan deze grens bouwden de Romeinen wachttorens, wegen, waterwerken en legerkampen. De overblijfselen van de Limes vormen het grootste archeologische monument van Nederland. Deze status werd in 2021 benadrukt toen deze voormalige verdedigingslinie werd opgenomen in de UNESCO Werelderfgoedlijst.
De Neder-Germaanse Limes
Ziegelbrenner, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
Vervolgonderzoek
Volgens erfgoedgedeputeerde Peter Drenth is Gelderland nu onverwacht een bijzondere Romeinse vindplaats rijker. ‘We gaan nu deze prachtige vindplaats zo goed mogelijk onderzoeken en laten zien aan de inwoners van Gelderland’, aldus Drenth. De inscripties leveren volgens de onderzoekers bijvoorbeeld een schat aan informatie op, onder meer over de eenheden die hier zijn gestationeerd. Er wordt de komende tijd onderzoek uitgevoerd naar de goden waarvoor de stenen werden opgericht.
Verschillende topstukken afkomstig uit de Gelderse opgravingen zijn vanaf 24 juni 2022 te zien in Museum Het Valkhof in Nijmegen.
Bronnen: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, NOS, UNESCO
Archeologie Online is van de makers van Archeologie Magazine. Meer weten over dit prachtige magazine? JA GRAAG!
