Nieuw onderzoek naar de beroemde Neanderthaler botten uit de grotten van Goyet (Namen) geeft nieuwe inzichten in kannibalisme in het middenpaleolithicum. Een gedetailleerde analyse bevestigt niet alleen dat de slachtoffers zijn geconsumeerd, maar onthult nu hun identiteit en herkomst: het waren vrouwen en kinderen met een lichte lichaamsbouw die van elders naar de grot zijn gebracht. De resultaten tonen mogelijke conflicten tussen groepen, in de periode dat homo sapiens dominanter werd in Noord-Europa (45.000 tot 41.000 jaar geleden).

Tekst: Rens van Maasakker

De omvangrijkste collectie van Noord-Europa

De grotten van Goyet, waar geoloog Edouard Dupont in de 19e eeuw opgravingen deed, leverden de belangrijkste collectie Neanderthaler resten van Noord-Europa op. Hoewel Dupont de waarde van de vondst destijds nog niet besefte, werden in totaal 101 botresten van minstens zes individuen geïdentificeerd.

Een eerdere studie uit 2016 bevestigde al dat een aanzienlijk deel van deze botten – met name van de onderste ledematen – duidelijke sporen van kannibalisme vertoonde:

• Snijsporen en inkepingen van stenen werktuigen.
• Ronde inslagen en breukpatronen die wijzen op pogingen om het bot te breken voor het verkrijgen van het beenmerg (een zeer calorierijk zacht weefsel).

Het feit dat de menselijke resten op een vergelijkbare manier zijn bewerkt als de dierlijke resten uit dezelfde grot (zoals paarden en rendieren) suggereert dat het hier om voedingskannibalisme ging, in plaats van om een rituele daad waarbij botten doorgaans minder bewerkt worden.

Vrouwen en kinderen waren het doelwit

Door het combineren van verschillende onderzoeksmethoden kon het onderzoeksteam een gedetailleerd biologisch portret schetsen van de slachtoffers.

1. Geslacht en leeftijd: Analyse van het kern-DNA toonde aan dat de vier volwassen of adolescente slachtoffers vrouwen waren. De twee kinderen (een boreling en een kind tussen 6,5 en 12,5 jaar) waren mannelijk. De afwezigheid van volwassen mannen onder de slachtoffers wijst op een doelbewuste selectie door de kannibalen.
2. Lichaamsbouw en herkomst: De gekannibaliseerde vrouwen hadden een opvallend lichte lichaamsbouw. Ze waren klein van gestalte (geschat op ongeveer 1,50 meter) en hun dijbenen en scheenbenen waren minder robuust dan die van Neanderthalers op andere locaties. Bovendien wees zwavelisotopenanalyse uit dat de vrouwen en kinderen niet uit de regio van Goyet kwamen, maar van verder weg.

Deze combinatie van factoren wijst op 'exokannibalisme': het eten van individuen die tot een andere groepen behoorden.

Aanwijzing voor conflicten in een kritieke periode

De bevindingen leiden archeologen tot de hypothese dat de gekannibaliseerde vrouwen en kinderen van elders naar Goyet zijn gebracht om daar geconsumeerd te worden. Dit type gedrag – waarbij een naburige populatie wordt verzwakt of territoriale controle wordt bevestigd – is ook bekend bij bepaalde primatensoorten.

De vondsten bieden zodoende "stof tot nadenken", aldus conservator Patrick Semal. De periode waarin dit plaatsvond (45.000 tot 41.000 jaar geleden) was kritiek voor de Neanderthalers in Noord-Europa: terwijl de Neanderthalerpopulatie uitdunde, was de homo sapiens aan een opmars bezig en werd snel dominanter.

Hoewel de onderzoekers niet kunnen uitsluiten dat de kannibalen homo sapiens waren, achten ze de kans groter dat het werk van Neanderthalers was. Dit wordt mede ondersteund door het feit dat sommige van de menselijke botten zijn gebruikt om stenen werktuigen mee te slijpen, een praktijk die vooral bekend is van Neanderthalers.