Nu ten tijde van de COVID-19-pandemie "normaal" een andere invulling heeft gekregen, kunnen wellicht archeologie en geschiedenis een steuntje in de rug bieden door ons mee te nemen naar het bijzondere aanpassingsvermogen van de mensheid door de tijd heen.

Sterker uit een pandemie komen

Dr. Ania Kotarba, archeoloog en oudheidkundige aan de Flinders Universiteit in Australië, wijst ons op de drastische historische gebeurtenissen die de mensheid hebben bedreigd, maar waar we vervolgens wel sterker uit zijn gekomen. Ze doet onderzoek naar wereldwijde connectiviteit door de eeuwen heen en betrekt hierbij oude internationale handelsroutes en het menselijk aanpassingsvermogen aan extreme veranderingen.  Zo stelt ze dat in de oudheid de processen van verstedelijking, bevolkingsgroei en globalisering ruimte boden voor de uitbraken van infectieziekten en epidemieën. Deze resulteerden verrassend genoeg vaak juist in een opbloei van de economie. 

"De zwarte dood waarvan wij dachten dat die in de 13e eeuw een kwart of meer van de bevolking van Europa en het Nabije Oosten heeft gedood, heeft op langere termijn juist geleid tot verbetering van de levens- en arbeidsomstandigheden voor de lage klassen van de samenleving, heeft markten opengesteld en de economie gestimuleerd", aldus Kotarba. 

Ze verwijst ook naar de laat-Romeinse Justiniaanse pest (541–542 CE) die tussen de 25 en 50 miljoen mensen lijkt te hebben gedood. "Hier zijn we als mens uiteindelijk sterker uit gekomen, met meerdere eigenschappen waarmee we ons in de toekomst makkelijker kunnen aanpassen, wanneer iets soortgelijks zich weer voordoet." 

Wat waren die ideale omstandigheden voor een epidemie?

Volgens Kotarba liep de opkomst van vroegere epidemieën zo goed als parallel aan de opkomst van het stadsleven. De epidemieën werden vervolgens groter door de uitbreiding van een lokale economie naar een wereldeconomie.

Eerste fase: 'hutjemutje'

"De eerste archeologische sporen van wijdverspreide infectieziekten, zien we terug in het Neolithicum, toen kleine jager-verzamelaarsgroepen een meer sedentaire levensstijl aannamen. De eerste vaste nederzettingen en de overgang naar verstedelijking zorgden voor een toename van het aantal mensen dat krap op elkaar woonde – met onhygiënische huisdieren en al', zegt Kotarba. "Dit bood de ideale omstandigheden voor de verspreiding van door dieren overgedragen ziekten, zoals builenpest.”

Tweede fase: de grens over

De situatie werd complexer in de Bronstijd; op steeds meer plekken in de wereld bloeiden steden op en de lange-afstandshandel nam toe. Ook nam in dit stadium in enkele steden de populatie toe tot zelfs wel meer dan 100.000 inwoners. 

"Handelsroutes, die vaak verband hielden met de vraag naar exotische en luxueuze goederen (zoals specerijen), droegen bij aan de uitbreiding en overdracht van infectieziekten in de oudheid, de middeleeuwen en in de vroegmoderne tijd”, stelt Kotarba. “Sinds het ontstaan van een wereldeconomie heeft transport volkeren, culturen en ecosystemen op ongekende manieren met elkaar verbonden en dienden daarom als belangrijke doorgevers in de verspreiding van wereldwijde ziekten. Dit komt ook omdat er in de oudheid geen passagiersschepen waren, dus alle reizen moesten langs de handelsroutes aan boord van koopvaardijschepen plaatsvinden. Het woord 'quarantaine' komt in feite voort uit de zeevaartterminologie. '

Hoe verder?

Nieuwe onderzoekstechnieken (biomoleculaire archeologie en pathogene genetica) zorgen voor nieuwe inzichten in hoe virussen en bacteriën zich in het verleden konden verspreiden en wat de langetermijngevolgen van een pandemie waren. Dat kan belangrijke informatie geven waar we in de huidige pandemie wat van kunnen leren.  

Kotarba heeft er in ieder geval vertrouwen in dat ook ditmaal de mensheid sterker uit een epidemie zal komen. "We zien al enkele kleine positieve effecten van COVID-19-gerelateerde lockdowns op bijvoorbeeld klimaatverandering", zegt Kotarba. “Laten we hopen dat we, net als onze voorgangers in het oude Egypte, Rome en het middeleeuwse Groot-Brittannië, sterker en hopelijk wijzer uit ons isolement zullen komen.”
 

Lees hier verder over het onderzoek.