In de periode 1971 – 1974 werden in de haven van een Romeins limesfort bij het huidige Zwammerdam resten van zes Romeinse schepen opgegraven. Een ontdekking van grote betekenis. In de daaropvolgende jaren werden de scheepsresten onderzocht, leidden tot een proefschrift (van Maarten de Weerd) en geconserveerd. Na vele omzwervingen en talloze plannen lukt het een aantal partijen de scheepsresten van Zwammerdam, inmiddels behorend tot de Rijks Maritieme Erfgoed Collectie, terug te brengen naar de regio van ontdekking, Alphen aan den Rijn. Dat besluit omvatte het ambitieuze plan om het losse scheepshout te restaureren tot complete Zwammerdamschepen en die te presenteren in Museumpark Archeon. Deze ‘Operatie Zwammerdamschepen’ volgen we in deze en volgende afleveringen van Archeologie Magazine op de voet. 

Tekst: Lou Lichtenberg

In die operatie is voorzien dat Museumpark Archeon wordt uitgebreid met een nieuw te bouwen Nationaal Romeins Scheepvaart Museum komt. Bovendien is er thans de tijdelijke publiekstoegankelijke werkplaats, de Romeinse Restauratiewerf, ingericht. De huidige stand van zaken omschrijft archeoloog Tom Hazenberg van Hazenberg Archeologie, samen met Archeon initiatiefnemer van dit project, als volgt. ‘Operatie Zwammerdamschepen is helemaal op stoom gekomen. Bijna een halve eeuw na de ontdekking daarvan is de restauratie van het eerste, goed opgegraven Romeinse platbodem-vrachtschip, de Zwammerdam 2, voltooid. Zodra Museumpark Archeon zijn poorten weer opent kan het publiek voor het eerst hier het complete schip - in de internationale wetenschap de naamgever voor het scheepstype “Zwammerdam” – bewonderen. Bovendien vindt dit heuglijke moment plaats juist in het jaar waarin de Nedergermaanse Limes UNESCO Werelderfgoed lijkt te worden. De Zwammerdamschepen vormen juist een belangrijke reden, een deel van de Outstanding Universal Value, om die UNESCO-status te kunnen krijgen’. Operatie Zwammerdamschepen helemaal op stoom gekomen.

Bijzonder samenwerkingsproject 

‘Dat we dit historische moment mogen beleven is het resultaat van een bijzondere samenwerking tussen vele partijen en mensen om deze Rijksmaritieme erfgoedcollectie te behouden en aan het publiek te geven’, vervolgt Hazenberg. ‘Ook het restauratieproces zelf is heel uitzonderlijk geweest, zowel wat betreft het restaureren als het reconstrueren. De restauratiemethode werd door het Team Restauratie onder bezielende leiding van Yardeni Vorst ontwikkeld. De schepen worden opnieuw in elkaar gezet met het originele hout, waarbij de ontbrekende onderdelen worden aangevuld met nieuw eikenhout. Een staaltje van prachtige samenwerking tussen archeologen, restauratoren, bouwers van historische schepen én vrijwilligers. Deze wijze van restaureren werd mede ingegeven door ervaringen van de mensen met de bijzondere plek in Museumpark Archeon en de visie op het toekomstige Museum. Inventieve oplossingen voor restauratie-vraagstukken zijn vaak ook aangedragen door de vele vrijwilligers die aan diverse experimenten deelnamen en uit de regio van ontdekking Alphen/Zwammerdam afkomstig zijn. Heel bijzonder is ook de ontdekking bij de restauratie en reconstructie dat de Zwammerdam 2 roeibanken had’. 

Vervolgstappen 

Hazenberg: ‘Na drie jaar restaureren is het Team Restauratie goed ingewerkt, hebben zich grote partijen verbonden aan dit (inter)nationale Erfgoedproject en lukt het ook om een internationaal netwerk op te zetten van Romeinse Schepen-collecties en Museumparken langs de limes in drie werelddelen. Mede dankzij een grote subsidie van het Mondriaan Fonds werd een tweede restauratiewerf gebouwd en is het project verder uitgebreid met het vrachtschip Zwammerdam 6 en de lokale transportboot Zwammerdam 3. Bovendien kon de expositie van de Operatie Zwammerdamschepen totaal vernieuwd worden’. De Zwammerdam 2 ligt nu dus voor het grote publiek klaar in de Romeinse Restauratiewerf van Museumpark Archeon. In het Romeinse Museum aan het begin van het park staat ook de kano/visbun Zwammerdam 5 opgesteld. De Zwammerdam 3 zal worden schoongemaakt en aangevuld uit hout van een grote eik die momenteel in Europa wordt gezocht. Dit hout kan ook worden gebruikt voor het aanvullen van kano Zwammerdam 1, waarvan alleen het voorschip en de achterkant bewaard is gebleven. Maar ‘het pièce de résistance van 2021’, aldus Tom Hazenberg, is het archeologische hout van vrachtschip Zwammerdam 6, dat 47 jaar na ontdekking weer op nieuw ondersteuningshout ligt en met behulp van nieuwe uitvindingen zal worden schoongemaakt. Daarover volgende keer meer! 

De zes Zwammerdamschepen

De opgraving in de periode 1971-1974 was mogelijk door geplande nieuwbouw van zorginstelling Hooge Burch, het huidige Ipse de Bruggen. De Universiteit van Amsterdam deed hierbij onderzoek naar het Romeinse fort in Zwammerdam, bekend als Nigrum Pullum op de Peutingerkaart. Gevonden werden resten van zes schepen, die in volgorde van de vondst werden genummerd. Dat bleken de volgende drie boomstamkano’s en drie vrachtschepen te zijn geweest, daterend uit de periode 90-210 na Chr. 

Zwammerdam 1 

Een boomstamkano van eikenhout. Ongeveer zeven meter lang en 80 centimeter breed. Na zijn werkzame leven werd het scheepje gebruikt als visbun (ruimte gevuld met water waarin gevangen vis levend bewaard wordt). 

Zwammerdam 2 

De naamgever van het internationaal bekende scheepstype. De Zwammerdam 2 is een flinke eikenhouten platbodem van bijna 23 meter lang en 2 meter 80 breed. 

Zwammerdam 3 

10,4 Meter lange boomstamkano van 1 meter 40 breed uit één eikenstam, waarvan de boorden werden opgehoogd met planken van zilverspar. 

Zwammerdam 4 

Eikenhouten platbodem van 34 meter lengte, 4,4 meter breed. Het schip had een mast en kon dus worden gezeild. Het is één van de oudste Romeinse schepen die we hebben. Het hout voor het schip werd in 97 AD gekapt. 

Zwammerdam 5 

Eiken boomstamkano van 5,5 meter lang. Mogelijk heeft deze stam nooit als kano gediend maar is na constatering van de matige kwaliteit van de stam direct omgebouwd tot visbun. 

Zwammerdam 6 

Eveneens een eikenhouten vrachtschip. 20,2 meter lang, 3 meter 40 breed. Toont opvallende overeenkomst met de Woerden 7 die in 2003 werd opgegraven en komt mogelijk van dezelfde werf. 

Zwammerdam stuurriem 

Geen schip maar toch een noemenswaardige ontdekking is de stuurriem van 5,5 meter lang en 1,5 breed. Deze stuurriem is een zeer zeldzame vondst en vinden we terug op alle reconstructies van Romeinse binnenvaartschepen. Op grond van de datering wordt deze stuurriem gekoppeld aan de Zwammerdam 2. 

Meer info: 

Museumpark Archeon, Archeonlaan 1, Alphen aan den Rijn, www.archeon.nl/zwammerdamschepen (ook voor inschrijving op de maandelijkse nieuwsbrief, het ‘Logboek Operatie Zwammerdamschepen’)