In de vitrines van archeologische musea zien stenen werktuigen er altijd een beetje knullig uit, behalve dan de hele coole, grote of mooi bewerkte. Vind ik tenminste. Je gelooft niet dat je met die werktuigen iets zinnigs kan doen. En terecht, want zoals ze daar liggen zijn het ook helemaal geen werktuigen. Het zijn er maar stukjes van. Ze horen bevestigd te zitten in een handvat of een steel, net als onze stalen werktuigen van tegenwoordig. Lang geleden was ik eens gedwongen aardappels te schillen met een schilmesje zonder handvat. Dat was ook geen succes.

Werktuig vaak incomplete vondst

De handvaten en stelen van de stenen werktuigen in de vitrine zijn natuurlijk al lang geleden verdwenen en hoe ze er precies uit hebben gezien, weet niemand. Slechts af en toe wordt een compleet werktuig teruggevonden en dan kun je zien hoe slim mensen van toen gebruikmaakten van de tot hun beschikking staande materialen. Meestal worden schachtingen gemaakt met behulp van één of meer van deze drie methodes: klemmen, binden of lijmen.

Archeologische lijm

Al eerder kwam in deze column het maken van ‘lijm’ van berkenbast - berkenpek genoemd - aan de orde. Andere mogelijke lijmstoffen zijn bijvoorbeeld mengsels gebaseerd op boomhars en lijm van dierlijke materialen zoals huid of been. Laatstgenoemde is nooit archeologisch teruggevonden, voor zover ik weet. Lijmen met harsmengsels of pek gaat vrijwel altijd gepaard met binden, omdat je de lijm zo min mogelijk wilt belasten. Het beperken van beweging van het te schachten voorwerp is dan de voor de hand liggende weg om te gaan. In mijn reconstructies deed ik dat dan ook altijd braaf.

Maar toen werd ik verrast. Geeske Langejans doet aan de Universiteit Leiden in het kader van een Veni-project onderzoek naar de Zuid-Afrikaanse Middensteentijd. Bij de Sibudu Cave werden krabbers gevonden met een residu van waarschijnlijk een mengsel van oker en vet erop. In november 2013 deden we in het kader van dit onderzoek een aantal experimenten met huidbewerking met replica’s van Zuid Afrikaanse krabbers.

Krabber en steel ingemetseld

Als voorbeeld stuurde Geeske me een afbeelding van zo’n teruggevonden krabber met handvat en al. Geweldig, zo slim! Het ding ziet er niet uit, maar is ideaal. Er is geen verbinding tussen de stenen krabber en de houten steel. De krabber is simpelweg ingemetseld in een grote klomp plaksel zodat de meest effectieve hoek tussen de snede van de krabber en de steel kan worden gemaakt zonder dat je op zoek hoeft naar een tak of stammetje met onder precies de goede hoek een zijtak of een bocht.

En de lijm gaat niet verloren als het werktuig versleten is: na verwarmen boven het vuur kan er een nieuwe krabber in vast worden gezet of de lijm kan voor een ander doel gebruikt worden. Helemaal ideaal. En sterk ook nog; we hebben er een aantal huiden mee bewerkt en het werktuig bleef geheel intact. Zaten de Nederlandse krabbers misschien soms ook zo aan een steel?