In Catalonië ligt Empúries of – in het Spaans – Ampurias. Een prachtige én instructieve ruïne, waar de Griekse en de Romeinse periodes van de havenstad goed te zien zijn. In de zesde eeuw vC stichtten de Grieken eerst hun stad op een klein eilandje voor de kust en niet lang daarna op het vaste land naast een inheemse, Iberische nederzetting. Het gebied kwam in Romeinse handen en een nieuwe, zeer regelmatig aangelegde stad werd vanaf het midden van de eerste eeuw vC gebouwd: Emporiae. Nog slechts een klein gedeelte is hiervan opgegraven en komende generaties archeologen zullen hun hart hier kunnen ophalen (als er tenminste geld is!). Nu kun je al lopen door een van de Romense huizen, prachtig belegd met zwart-wit vloermozaïeken met geometrische patronen. Elke kamer weer een ander patroon. De mode van zwart-wit mozaïeken was uit Italië overgewaaid en deze huiseigenaar koos in het midden van de eerste eeuw nC als centraal ornament een prachtig rond, bijna 'draaiend' motief met in de hoeken of een dolfijn of een roer. Wellicht verdiende hij zijn geld met de 'zee', met de handel?
Ik werd geïntrigeerd door het centrale motief, zeker toen we het elders opnieuw tegenkwamen in een andere havenstad, in Ostia.

De heerlijke ruïne van Ostia

Ostia is een heerlijke ruïne. Als je even de hectiek van het moderne Rome wil vergeten, neem dan de metro naar Ostia Antica. Even buiten de hoofd-toeristen-wegen is het er heerlijk rustig en sta je letterlijk in de Romeinse stad, met zijn tempels, Mitras-heiligdommen, theater, huizen, badgebouwen, grafmonumenten ..... Op een van onze trips naar Ostia moest en zou ik naar het in de jaren 80 van de negentiende eeuw opgegraven huis van Apuleius. Dat het huis aan een zekere L. Apuleius Marcellus in het midden van de tweede eeuw had toebehoord, was duidelijk. Die naam werd gevonden op een stuk van de loden waterleiding. Ik had net een artikel gelezen van een Italiaanse archeoloog die meende dat de eigenaar van dit huis Apuleius, dé beroemde schrijver van de roman De Gouden Ezel – een van mijn favorieten –, kon zijn geweest. We hadden al Apuleius' geboorteplaats uitvoerig bekeken en nu zijn – mogelijke – huis in Ostia. Op de mozaïekvloer van een van Apuleius' kamers kwamen we opnieuw – ook in zwart-wit – het draai-motief tegen. Maar nu in het midden het prachtige, kwaadafwerende hoofd van de slangharige Medusa.

Romeinse mozaïken op Rhodos

Hetzelfde ontwerp kwamen ook tegen op Rhodos. Toen Rhodos Italiaans was, begon men met het herstel – of liever herbouw – van het Grootmeesterpaleis. Dat zou een mooi vakantieoord kunnen worden voor de Italiaanse koning of voor Mussolini. Aardbevingen in 1933 legden op het eiland Kos Romeinse resten bloot en de Italianen namen enkele Romeinse vloermozaïeken mee. Deze werden hergebruikt in het Mussollini-vakantie-optrekje op Rhodos. Daar liggen die Romeinse mozaïeken nog steeds. Ons oog viel direct op dit zwart-wit mozaïek met draai-motief met in het centrum een kleurige rozet. Zelfs die rozet heeft iets – zo lijkt het – van de dynamiek meegekregen door het gebruik van iets lichtere kleuren halverwege de bloemblaadjes. We bleven wel met de vraag zitten: is dit hele mozaïek Romeins of hebben de Italianen dit mozaïek sterk 'gerestaureerd'?

Voorbeelden van mozaïken

Hoewel ze (nog) niet terug gevonden zijn, beschikte de mozaïeklegger in de Romeinse periode ongetwijfeld over mozaïekvoorbeeldenboeken waarin motieven waren getekend. Misschien zijn ze enigszins te vergelijken met onze behangvoorbeeldboeken. De Romeinse huiseigenaar kon dan kiezen uit verschillende ontwerpen voor zijn vloeren. Hij besliste welke kleuren – steensoorten – moesten worden gebruikt en welke motief waar geplaatst moest worden. Ongetwijfeld heeft in zo'n vloermozaïekvoorbeeldenboek ook het draai-motief gestaan. Een mooie rozet in het midden of het hoofd van Medusa .... keuze genoeg. Een Romeinse huiseigenaar in Athene wilde in de tweede helft van de tweede eeuw (nC) meer kleur. Die zwart-wit mode was meer voor Italië, hier in de Griekse wereld hield men traditioneel meer van een kleurige vloer. Geen probleem, het motief bleef hetzelfde en ook het kwaadafwerend Medusa is aanwezig. Het grote verschil is het gebruik van kleur! Zo straalt het draai-motief nog meer dynamiek uit!

Het motief zou nog lang populair blijven, want het werd ook in Romeinse huizen in Spanje en Noord-Afrika gevonden, in een zesde-eeuwse kerk op Cyprus én in het grootse badgebouw van een van de residenties van de Omayyaden (eerste helft achtste eeuw).

In 1930 werd in Korinthe (Griekenland) een Romeinse villa opgegraven. De vloermozaïeken zijn nu in het museum aldaar te zien. In een van de kamers lag ook 'ons' draai-motief, in kleur en met de wijngod Dionysus als middelpunt. De kleuren zijn anders gerangschikt en het mozaïek is nu geworden tot een mooie, kleurrijke rozet. Onze blik wordt nu heel duidelijk naar het centrum getrokken, naar de wijngod toe. Een mooi 'wijngoddelijk' einde van deze week en (bijna) begin van het weekend!

Annet van Wiechen
beeld & tekst © conens & van wiechen
www.OudWeb.nl