Na duistere jaren volgde een kleurrijke uplift van haar overblijfselen.

Tekst en foto's: Lou Lichtenberg

In de Tweede Wereldoorlog zuchten vooral joodse en andersdenkende inwoners zwaar onder het nazisme en worden grote delen van Leipzig ernstig getroffen door bommen van Amerikaanse en Britse vliegtuigen. Na de oorlog wordt de stad onderdeel en Bezirkshauptstadt van de DDR, een dictatoriale socialistische volksrepubliek naar Sowjetmodel. Maar zij wordt later ook hét oord van de stille revolutie, steeds meer aangroeiende openlijke protestdemonstraties die uiteindelijk leiden tot de val van de Muur en het einde van de DDR. Indrukwekkende overblijfselen herinneren aan die tijden.

Na de machtovername door de nazi’s volgden ook in Leipzig beroepsverboden, represailles en uiteindelijk deportaties van joodse en andere inwoners. Verder werden ook zaken van joodse handelaren gesloten en verwoest. Op diverse plaatsen in de stad herinneren plakkaten aan deze trieste gebeurtenissen. Zo houdt een plakkaat aan de wand van een winkel aan de Augustusplatz de nagedachtenis levend aan de daar gevestigde zaak van Bamberger & Hertz, die door nazi’s in de Pogromnacht van 1938 werd platgebrand.

Waar in diezelfde nacht de Grote Synagoge uit 1855 datzelfde lot onderging, verrees in de jaren zestig een indrukwekkend monument waarin allereerst de plattegrond van het vernietigde bouwwerk is weergegeven. Maar vooral 140 lege bronzen stoelen binnen die plattegrond geven het monument kracht. Bombardementen door Amerikaanse en Britse vliegtuigen troffen Leipzig evenzeer als andere Duitse steden. De grafische wijk, centrum van de boekdrukkerijen en –uitgeverijen, werd nagenoeg compleet verwoest, evenals delen van nog bewaarde barokke bouwwerken in het centrum en de helft van de fabrieken.

‘Das Ding muss weg!’
Over de periode vanaf de Tweede Wereldoorlog en vooral de daaropvolgende DDR-tijd valt veel te leren in het Zeitgeschichtliches Forum Leipzig nabij het Oude Raadhuis. Dit moderne museum is onderdeel van het Haus der Geschichte in Bonn en dat valt ook uit de presentatie van deze uiterst boeiende Leipziger variant af te leiden. Onder het motto ‘geschiedenis beleven’ stelt deze presentatie je door middel van oorspronkelijke objecten, ensceneringen en multimediale voorstellingen in staat je in te leven in de ontwikkelingen van die tijd.

Die ontwikkelingen waren verre van vrolijk; de DDR was onder de Oostblokdictaturen een van de strengste. Zo werd in 1953 een volksopstand met grof geweld neergeslagen in een gemeenschappelijke actie van tanks van het Rode Leger en de Volkspolizei. Vlakbij het Oude Raadhuis en de Oude Beurs herinneren tanksporen in brons aan de gevechten die toen in Leipzig plaatsvonden.

Maar de stad moest ook nog een andere kwelling door het regiem ondergaan. In 1240 werd aan de huidige Augustusplatz als onderdeel van een kloostercomplex een kerk gebouwd, Paulinerkirche genaamd. Na de oprichting van de universiteit wijdde Luther in 1545 de kerk als Universiteitskerk in. Het godshuis ondervond nauwelijks schade tijdens daaropvolgende oorlogen; ook de Tweede Wereldoorlog overleefde hij nagenoeg ongeschonden. Maar de kerk werd steeds meer een doorn in het oog van de DDR-leiding, die andere plannen met het plein had: het zou het centrum moeten worden van een nieuwe socialistische ‘Grossstadt’.

Toen partijleider Ulbricht bij een bezoek aan zijn geboortestad bemerkte dat zijn toespraak in het Operagebouw minder toeschouwers trok dan een dienst in de Paulinerkirche, riep hij de historische woorden ‘Das Ding muss weg!’ De daad werd op 30 mei 1968 bij het woord gevoegd en daarbij verdween de oudste universiteitskerk van Duitsland. Verschillende demonstranten tegen die actie werden door de Stasi opgepakt en verdwenen voor meerdere jaren achter slot en grendel. Niettemin hadden de koster, dominee en organist in de weinige uren waarin ze weet hadden van het plan van de DDR-regering, toch nog kans gezien het altaar, enkele grafschriften, orgelpijpen en middeleeuwse kunstwerken in veiligheid te brengen.

Het prachtige 15e-eeuwse vleugelaltaar siert thans het koor van de Thomaskerk. Op de plaats van de Paulinerkirche is momenteel een aulacomplex van de universiteit in aanbouw, waarin de contouren van de kerk zichtbaar zijn gemaakt. Een schrale troost voor het verlies van een waardevol cultuurgoed. Niet alles uit de DDR-tijd ademt alleen destructie. Boeiend is ook een architectuurvoorbeeld uit die tijd, bestaande uit stalinistisch-monumentale bouwcomplexen aan de Rossplatz, waarin meerdere huizenblokken werden samengebracht. Ze bestaan uit drie liggende bouwdelen van zeven etages hoog die met elkaar verbonden zijn door twee staande, negen etages hoge, delen. Het lag in de bedoeling van de DDR-autoriteiten dergelijke woonblokken (‘Arbeiterpaläste’), in de stalinistischmonumentale stijl die je wel meer in Oost- Europa tegenkomt, ook op meer plaatsen langs de Ring in Leipzig op te richten, maar de werkelijkheid besloot anders.

Ook uit de DDR-tijd stamt nog een ander interessant, maar foeilelijk bouwwerk, het vroegere warenhuis ‘Konsument’ van de gelijknamige warenhuisketen in Oost-Duitsland. Vanwege zijn markante aluminiumfassade kreeg het bouwwerk de bijnaam ‘blikken bus’. Het gebouw verrees in 1966 op de plaats waar tot 1886 het vroegere geboortehuis van de componist Richard Wagner stond. Op de resten daarvan werd later het warenhuis Brühl neergezet, dat op zijn beurt in 1936 door de nazi’s onteigend werd en in de Tweede Wereldoorlog volledig uitbrandde. De momenteel leegstaande ‘blikken bus’ staat overigens inmiddels op de monumentenlijst.

Vrijheidsstad
Repressie ontmoedigde nieuwe verzetspogingen, maar gaf tegelijk voedsel aan ondergrondse oppositie. Die kreeg geleidelijk aan meer en meer aanhang, zoals ook het Zeitgeschichtliches Forum laat zien. Leipzig speelde in de vreedzame ‘Wende’ die uiteindelijk in 1989 zou volgen een wezenlijke, initiërende rol. Het begon allemaal in de Nikolaikerk, de kerk van de beschermheilige van de kooplui, die overigens ook uit de begintijd van de stad dateert. Van de romaanse eerste bouw – rond 1165 - zijn delen van de westelijke fassade overgebleven. Begin 16e eeuw werd het bouwwerk uitgebreid tot de huidige drieschepige gotische hallenkerk met netgewelf.

In deze prachtige kerk bezochten in de jaren tachtig steeds meer mensen de dienst, waar onder leiding van dominee Christian Führer openlijk werd gepraat over wat er allemaal mis was met de DDR. Op 9 oktober 1989 groeide dit uit tot een openlijke demonstratie van tienduizenden burgers die na de dienst op straat tegen het regiem protesteerden en hervormingen eisten. De veiligheidsdiensten zagen zich geplaatst tegenover grote delen van de bevolking en ondernamen geen actie. De protesttochten tijdens de daaropvolgende maandagen groeiden nog verder, na enkele weken zelfs tot een niveau van honderdduizenden mensen die tegelijk door de straat trokken.

Dit alles leidde uiteindelijk tot de val van de Berlijnse Muur, en dus tot het einde van de DDR en de dictatuur en tot de Duitse hereniging. Van het authentieke decor van 1989 zijn vandaag de dag nog vele sporen te zien. Allereerst het eerdergenoemde Zeitgeschichtliches Forum, de Nikolaikerk, alsmede het plein aan de noordzijde daarvan (Nikolaikirchhof) waar in die tijd veelvuldig gedemonstreerd werd. Een kopie van de palmenkapittelzuil naar de zuilen in de kerk houdt de herinnering hieraan levend. Het museum in de ‘Runde Ecke’ aan de Dittrichring 24, het vroegere districtshoofdkwartier van de Oost-Duitse Staatsveiligheidspolitie, herbergt nu een indrukwekkende tentoonstelling over het werk van de Stasi.

Als ‘schild en zwaard van de partij’ was de Stasi het belangrijkste onderdrukkingsinstrument van de partijdictatuur. Zoals ook de ‘Runde Ecke’ laat zien, was dit instrument in staat op grootschalige wijze tegenstanders of andere critici van het regiem jarenlang te observeren, te intimideren en/of op te sluiten, waarbij dit hoofdkwartier een centrale rol vervulde. Door middel van een bezettingsactie wisten burgers op 4 december 1989 hier te verhinderen dat geheime Stasiakten verder konden worden vernietigd. Ook al brengen die documenten nog dagelijks verre van aangename zaken aan het licht, is het behoud daarvan waardevol gebleken al was het maar om de vele onopgehelderde feiten althans enigermate te kunnen verklaren. Het museum beschikt thans over ruim 40.000 objecten; een doorsnede daarvan is op de website van de Runde Ecke te zien (www.rundeeckeleipzig. de/sammlung). Sinds kort werd de collectie uitgebreid met voorwerpen die tot de logeeradres van Stasichef Mielke in Leipzig behoorden.

In het zuidelijk deel van Leipzig (Arndtstrasse 48) bevindt zich ook nog een executieplaats uit de DDR-tijd, waar 64 personen de dood vonden na tot de doodstraf veroordeeld te zijn. Twintig jaar geleden werd tevens ontdekt dat de Stasi in Machern, 30 km ten oosten van Leipzig, in een natuurgebied gedurende de periode 1968-1972 een ondergrondse bunker gebouwd had om in geval van nood daar naartoe te kunnen uitwijken om van daaruit leiding te blijven geven. In een dergelijk geval bood die bunker plaats voor 120 hoofdambtelijke Stasi-medewerkers en twee verbindingsofficieren van de KGB, de geheime dienst van de Sowjet-Unie.

Het bunkercomplex is nagenoeg volledig behouden gebleven, zowel wat betreft de gecamoufleerde bovengrondse woningen die daartoe behoorden, als de ondergrondse eigenlijke bunkerruimten met een oppervlakte van in totaal maar liefst 1.435 m2. Dit monument laat nog onder meer zien welke voorzieningen er konden functioneren, hoe berichten in de DDR konden worden verstuurd en ontvangen en welke overlevingsstrategieën de Stasi in geval van een atoomaanslag ontwikkeld had. Fascinerend en tegelijk nogal onwerkelijk en beklemmend om te bemerken wat zo’n dictatoriaal regime eigenlijk bezig hield. Maar dank zij de Leipziger Freiheit kunnen we ook van deze belangrijke sporen kennis blijven nemen.

Dit artikel is eerder verschenen in Archeologie Magazine nummer 1 van 2010. Klik hier om dit nummer na te bestellen of klik hier om direct een abonnement te nemen en geen enkel nummer meer te missen.