Interesse in de Steen van Rosetta tijdens het International Congress of Orientalists, 1874
British Museum, Public domain, via Wikimedia Commons
De Steen van Rosetta: de sleutel tot het oude Egypte
Toen een Franse officier tijdens de invasie van Napoleon in Egypte (1798-1801) een grote, granieten steen met allerlei inscripties vond, wist hij meteen dat het een belangrijke ontdekking was. Hij had gelijk. De Steen van Rosetta bevatte namelijk een tekst in drie verschillende schriften: het Grieks, Demotisch en het Egyptische hiërogliefenschrift. Hiermee bleek de steen de sleutel tot de ontcijfering van datzelfde hiërogliefenschrift, dat al eeuwenlang een mysterie was geweest voor Europeanen.
Ptolemaeus V Epiphanes
De Steen van Rosetta is afkomstig uit de regeerperiode van farao Ptolemaeus V Epiphanes (205-180 v.Chr.). Zijn vader, Ptolemaeus IV Philopator (221-204 v.Chr.), stierf op mysterieuze wijze ten tijde van een wijdverspreide Egyptische opstand tegen het koninklijke gezag. Ptolemaeus V was slechts vijf jaar oud toen hij de troon besteeg, en werd daarom bijgestaan door een reeks regenten die het rijk in zijn naam bestuurden. Dit zorgde voor nog meer onrust in Egypte, met binnenlandse opstanden in het zuiden maar ook dreiging van buitenaf. De verordening op de Steen van Rosetta (gedateerd op 27 maart 196 v.Chr.) had als doel om de heerschappij van Ptolemaeus te legitimeren. De tekst werd in drie talen opgeschreven, omdat het Grieks, Demotisch (een soort volkstaal) en Egyptische hiërogliefenschrift op dat moment allemaal in gebruik waren in Egypte.
Beeltenis van Ptolemaeus V, ca. 205-199 v.Chr.
cgb.fr, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
De jonge koning was een dag voor de verordening werd uitgevaardigd officieel gekroond in Memphis. Priesters uit heel Egypte kwamen voor de gelegenheid naar de hoofdstad van het rijk, en schreven een dankbetuiging op de Steen van Rosetta. Ptolemaeus werd voorgesteld als een goede heerser die financiële steun aan de priesters en hun tempels wilde verlenen. Ook zou hij de belastingen verlagen, gevangenen vrijlaten en dierencultussen sponsoren. In ruil daarvoor zou de koninklijke cultus opnieuw worden bevestigd, door het oprichten van nieuwe beelden en tempels gewijd aan Ptolemaeus in het hele land. Daarnaast beschrijven de inscripties ook hoe een aantal van de opstanden tegen het koninklijk gezag inmiddels succesvol waren neergeslagen door Ptolemaeus V, alsook zijn belegering van de stad Lycopolis. Hoewel de steen dus spreekt van een succesvolle onderdrukking van de opstandelingen en verering van de koning, was het bewind van de farao in werkelijkheid een stuk minder stabiel. Uiteindelijk werd de koninklijke soevereiniteit in Egypte pas in 186 v.Chr. – dus ná de tijd van Ptolemaeus V – hersteld.
Archeologie Online is van de makers van Archeologie Magazine. Meer weten over dit prachtige magazine? JA GRAAG!
Mogelijke reconstructie van de volledige steen
A. Parrot, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons
De vondst
Tussen 1798 en 1801 leidde Napoleon Bonaparte (1769-1821) een invasie van het Franse leger in Egypte. Egypte lag gunstig op de landroute naar India (waar Groot-Brittannië al grote delen van had gekoloniseerd), en was daarom een interessant strategisch doel. Napoleon wist de Egyptische troepen eenvoudig te verslaan in de Slag bij de Piramiden (1798), waarna de Fransen een groot deel van Egypte in handen kregen.
Om hun greep op het land te versterken, legden ze verschillende versterkingen aan. Tijdens het bouwen van zo’n fort in juli 1798 stuitte officier Pierre François Xavier Bouchard (1772-1832) op een grote steen. Deze was 112 centimeter hoog en 76 centimeter breed, en woog 760 kilogram. Bouchard zag direct dat het een belangrijke vondst was, en was er bovendien van overtuigd dat het ging om drie vertalingen van dezelfde tekst. Napoleon had vele wetenschappers meegenomen tijdens zijn expeditie, die ook snel de waarde van de steen inzagen. De steen werd vernoemd naar de stad waar hij werd gevonden: Rosetta, in het noorden van Egypte (in het Arabisch El-Rashid).
Slag bij de Piramiden, schilderij uit 1810
Antoine-Jean Gros, Public domain, via Wikimedia Commons
Hoewel de Steen van Rosetta door het Franse leger is gevonden, bleef hij niet in Franse handen. Slechts enkele jaren na de vondst, in 1801, werden de Fransen namelijk uit Egypte verjaagd door Britse en Ottomaanse troepen. De Britten namen de steen vervolgens in beslag en verscheepten hem naar Londen, wat de reden is waarom deze zich vandaag de dag in het British Museum in Londen bevindt
Interesse in het Oude Egypte
Nadat de steen in Londen was aangekomen, stortten verschillende wetenschappers zich op de ontcijfering van de teksten. Napoleon had veel geleerden en kunstenaars meegenomen op zijn expeditie in Egypte (deels om propaganda te creëren), die na thuiskomst uitgebreid over hun ontdekkingen publiceerden. Deze beschrijvingen wakkerden een grote interesse in het Oude Egypte aan in Europa (ook wel egyptomanie genoemd). Bovendien stonden wetenschappers van over de hele wereld nog voor een raadsel als het om de vertaling van Egyptische hiërogliefen ging.
Ontcijfering van de teksten
Bij de vertaling richtten onderzoekers zich als eerste op de Demotische inscripties. Dit was namelijk de meest complete variant van het verhaal. Het lukte de Franse filoloog Antoine Isaac Silvestre de Sacy (1758-1838) en zijn Zweedse student Johan David Åkerblad (1763-1819) uiteindelijk om veel van de ‘alfabetische’ tekens te identificeren, waaronder persoonsnamen. Ook wisten ze een klein aantal woorden te vertalen.
Hierop volgde een ware ‘ontcijferingswedloop’ tussen de Britse Thomas Young (1773-1829) en de Fransman Jean-François Champollion (1790-1832) om de Egyptische hiërogliefen te ontcijferen. Champollion zorgde uiteindelijk tussen 1822 en 1824 voor de doorbraak, toen hij aantoonde dat de hiërogliefen de fonetische klank aangaven. Volgens de (waarschijnlijk apocriefe) overlevering stormde de Fransman het kantoor van zijn broer binnen, riep: ‘Ik heb het!’, en viel flauw, waarna hij bijna een week bewusteloos bleef.
Portret van Champollion
Léon Cogniet, Public domain, via Wikimedia Commons
Betekenis van de Steen van Rosetta voor Egyptologie
Champollion wordt door zijn ontdekking gezien als grondlegger van de Egyptologie. Andere onderzoekers konden namelijk voortborduren op de vondst van Champollion, waardoor het hiërogliefenschrift op de steen uiteindelijk volledig kon worden vertaald. Deze vertaling werd de basis voor de Egyptologie, en de Steen van Rosetta wordt daardoor gezien als een van de belangrijkste voorwerpen uit de geschiedenis. Ook andere Egyptische bronnen met hiërogliefen konden nu steeds beter worden vertaald. Nog steeds trekt de steen vele bezoekers, vanwege de stem die de ontcijfering geeft aan het mysterieuze verleden van het oude Egypte.
Bronnen: Historiek, ARCE, History, National Geographic
Archeologie Online is van de makers van Archeologie Magazine. Meer weten over dit prachtige magazine? JA GRAAG!
