Gevonden in Frankrijk, geschonken in Zwitserland, verworven in Leiden, kwijtgeraakt in Eindhoven en teruggevonden in Dwingeloo. Het moet niet gekker worden!

Tekst: Heikki Pauts, registrator collecties Rijksmuseum van Oudheden

In de zomer van 2020 kreeg de Servicedesk van het RMO een e-mail met een foto van de heer Huisman. Zijn schoonzuster had in een kringloopwinkel in Dwingeloo een bronzen bijl gekocht, die volgens bijgevoegde informatie blijkbaar uit de collectie van het RMO afkomstig was. Of we het misschien retour wilden ontvangen? Jazeker! Ik herkende het object meteen; jarenlang was ik op zoek geweest naar een verdwenen bruikleen, die voor het laatst meer dan 30 jaar geleden gesignaleerd werd.

Evoluon

In 1981 benaderde het Evoluon te Eindhoven ons museum met een bruikleenaanvraag voor een willekeurige prehistorische bronzen bijl, waarmee ze in hun opstelling konden tonen hoe de mensheid door het samensmelten van koper- en tinerts verschillende grondstoffen uit de aarde leerde gebruiken. Een geschikt object voor deze langdurige bruikleen werd gevonden in de collectie Oud-Europa. Op dat moment was er in het RMO relatief weinig aandacht voor zulke vondsten, die in de decennia daarvoor vooral als vergelijkingsmateriaal hadden gediend voor de Nederlandse archeologie en jarenlang in de vaste opstelling van het museum opgenomen waren geweest.

In de kringloopwinkel

De bijl werd in eerste instantie uitgeleend voor de periode van drie jaar en het lag in een speciale vitrine in de sectie ‘Materie’ in het Evoluon, het technologie-museum van Philips. Omdat er toen nog geen centrale collectieregistratie en geen toezicht op bruikleenadministratie van het RMO bestond, vroeg na drie jaar niemand zich af hoe het met de bijl was. De collectie Oud-Europa heeft nooit een aparte conservator gehad die de objecten in de gaten kon houden. Vanwege teruglopende bezoekersaantallen werd de opstelling van het Evoluon in 1989 voor het publiek gesloten.

De oud-medewerkers van het museum, met wie ik in de laatste jaren nog contact kon krijgen, verkeerden in de veronderstelling dat na de sluiting van het futuristische pand alles in de opstelling weg werd gedaan om ruimte te maken voor de nieuwe functie van het gebouw als Philips Competence Centre. Delen van de opstelling werden overgenomen door andere musea of particulieren en mogelijk belandde op deze manier een tentoonstellingspaneel met onze bronzen bijl ca. 30 jaar later en 200 kilometer verderop in een kringloopwinkel in Dwingeloo.

Chabot

Een dag voor kerst 1946 ontving het RMO een pakketje met een brief van de toen 62-jarige zakenman Marius Taudin Chabot (1884-1966): “In den boedel van wijlen mijnen broeder den Heer J.J. Taudin Chabot gewoond hebbende te Chailly-Lausanne overleden te Bern in 1936 vond ik enige antieke aardewerken voorwerpen, die ik meende, dat wellicht voor Uw museum van belang kunnen zijn. Ik bied U deze daarom hierbij aan”. Het betrof aardewerk gevonden bij de opgravingen van funda-menten van een Grieks huis uit de vierde eeuw v.Chr., in de tuin van het luxe Grand Hotel des Temples te Agrigento (Sicilië), van de Zwitserse eigenaar Leo Trippi. Een gedateerde originele foto van de opgraving was bijgevoegd – blijkbaar had J.J. Taudin Chabot de opgravingen ter plekke bezocht.

De toenmalige directeur van het RMO, W.D. van Wijngaarden was blij met de schenking, zeker omdat Taudin Chabot in zijn brieven nog meer archeologische objecten uit de boedel van zijn overleden broer beloofde op te sturen: “Mochten deze ook Uwe belangstelling hebben dan zal ik U deze gaarne ter beschikking stellen zodra ik ze weer gevonden heb. Ik heb ze n.l. gedurende den oorlog zoo goed opgeborgen dat ik ze eerst moet opzoeken”. Marius Taudin Chabot, destijds bankier in Amsterdam, was in 1942 namelijk door de bezetters geïnterneerd geweest.

Ruilmiddel

Een paar maanden later, in 1947 volgde inderdaad een tweede verzending, met tien objecten afkomstig uit Zwitserse paalwoningen, waaronder een van de houten palen gevonden in ca. 1890 bij de opgravingen te Ermatingen aan de Untersee bij Konstanz. De meeste bronzen sieraden en gebruiksvoorwerpen uit de collectie van zijn broer had Taudin Chabot tijdens de oorlog blijkbaar zo goed verborgen, dat hij die pas in de zomer van 1948 terugvond. Zijn laatste verzending aan het RMO bevatte de bronzen bijl in kwestie en nog 51 objecten uit Zwitserland.

Vanwege groeiende interesse in paalwoningen vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw gebeurde het toen vaak dat diverse archeologische vondsten in handen van particuliere verzamelaars kwamen. J.J. Taudin Chabot kreeg de meeste stukken van David Viollier (1876-1965), conservator en vice-directeur van het Schweizerisches Landesmuseum te Zürich, met wie hij rond 1915 bevriend was geraakt. Door enorme toestroom van soortgelijke objecten naar musea werden minderwaardige doubletten soms verkocht of gebruikt als relatiegeschenk en ruilmiddel tegen meer interessante vondsten.

Herkomst

De 13 cm lange bronzen bijl werd dus ook door het museum in Zürich weggegeven. (hun inv. no. 321-316). Volgens de bijgaande gegevens werd de bijl waarschijnlijk aan het einde van de negentiende eeuw ergens in Normandië gevonden. Dergelijke bijlen dateren uit de vroege IJzertijd, ca. 700-600 v.Chr., en worden in de vakliteratuur Armoricaanse kokerbijlen genoemd, naar de oude Keltische naam van hun voornaamste productieplaats: Bretagne. Ze zijn meestal slordig gegoten en hebben onafgewerkte gietnaden. Door hun dunne wanden en hoog tin-gehalte van de legering zijn ze redelijk bros en nauwelijks geschikt als echte werktuigen. In Franse depotvondsten worden ze vaak met tientallen, honderden of in enkele gevallen zelfs met duizenden tegelijk gevonden. Dit getuigt dat ze eerder als materiaalvoorraad of handelsmiddel gebruikt werden, aan het einde van de Atlantische bronstijd.

De oplettende bezoekers van de kringloopwinkel hebben de bijl inmiddels aan het RMO geretourneerd. Zo is er een goed einde gekomen aan de spannende geschiedenis van dit archeologisch voorwerp.