Het amfitheater is een uitvinding uit de klassieke tijd. Hoewel in de Griekse en Hellenistische cultuur zeker al theaters werden gebouwd, is het amfitheater bedacht door de Romeinen. Het gebouw was uitdrukkelijk bestemd voor het houden van gladiatorengevechten (munera) en jacht- en vechtpartijen met wilde dieren (venationes). Het amfitheater moest voldoen van twee belangrijke eisen: het moest groot zijn en de toeschouwer moesten de arena van alle kanten kunnen zien. Hoe zag zo’n amfitheater eruit? En: wat maakt het zo anders dan een gewoon theater? Lees het hier!

Een rond theater

De eerste amfitheaters werden gebouwd in Campanië, waar waarschijnlijk ook de oorsprong van de gladiatorenspelen ligt. De naam ‘amfitheater’ werd pas later gebruikt, in de 1e eeuw voor Chr., toen de eerste houten exemplaren in Rome werden gebouwd. De naam is een samenvoeging van het Griekse ‘amfi’ (wat ‘rondom’ betekent) en ‘theatron’ (wat ‘schouwplaats’ betekent). Het bijzondere aan het amfitheater vergeleken met een gewoon theater was dat de tribune helemaal rond liep. In neen normaal theater was de tribune in een halve cirkel gebouwd, dat uitkeek op het podium. Een amfitheater bestond dus eigenlijk uit twee theaters die letterlijk aan elkaar werden geschoven.

Fotograaf: Diliff

Het amfitheater van Pompeii

Rellen in amfitheater Pompeii,  
Archeologisch Museum Napels.

Eén van de oudste, goed bewaarde amfitheaters staat in Pompeii. Het werd rond het jaar 70 v. Chr. ingewijd en bood ruimte aan ongeveer 20.000 toeschouwers. Het was een indrukwekkend theater, niet louter bedoeld voor de inwoners van de stad zelf, maar voor mensen uit de wijde omgeving. Je moet je namelijk indenken dat de stad in die tijd ongeveer 10.000 inwoners had en dat het amfitheater tijdens de gladiatorenspelen afgeladen vol zat. Het theater staat aan de rand van de stad en werd gebouwd in opdracht van de consuls van de stad: Gaius Quinctius Valgus en Marcus Porcius. In 59. n.Chr. werd het theater voor 10 jaar gesloten door keizer Nero, hij besloot na heftige rellen tussen inwoners van Pompeii en het nabijgelegen Nuceria, de gladiatorenspelen te verbieden. In het Nationaal Archeologisch Museum te Napels is een prachtige muurschildering te zien die de rellen toont, maar ook heel uitgebreid het amfitheater afbeeldt.

Kopieën van het Colosseum

Een ander – heel bekend – amfitheater werd tussen 70 en 79 n. Chr. gebouwd door Vespasianus: het Colosseum. Hoewel er vele amfitheaters in Rome werden gebouwd (met name in opdracht van keizers die daarmee hun macht toonden), heeft het Colosseum als enige de tand des tijds doorstaan. Het theater werd door keizer Titus ingewijd en werd door zijn opvolger Domitianus weer uitgebreid; er kwam o.a. nog een extra verdieping bij. Nu was er ruimte voor 70.000 toeschouwers om de vechtende gladiatoren te komen bewonderen. Overal in het Romeinse rijk verschenen in de 1e eeuw n.Chr. amfitheaters, die vaak kleinere kopieën van het Colosseum waren. Er zijn minstens 186 amfitheaters bekend, maar er waren er veel meer; als je de arena’s meetelt die bij de legerkampen hebben gestaan zijn het er in totaal circa 345. Hoe was dit ‘voorbeeld-amfitheater’ (die vernoemd was naar 35 meter hoge beeld van Nero dat er ooit naast stond) precies opgebouwd? Lees snel verder..

Tribune per klasse

Het Colosseum heeft vier verdiepingen en is opgebouwd uit vierkante blokken die in  regelmatige rijen op elkaar zijn gelegd. De eerste drie verdiepingen bestaan uit tachtig bogen, die weer steunen op pilasters. De vierde verdieping is een soort overdekte galerij met ramen, waar men rond kon wandelen. Bovenin die galerij waren lange, houten balken gestoken, waar doeken overheen gelegd konden worden, om de mensen op de tribune te beschermen tegen de zon, zo’n zonnescherm heette een velum. De tribunes zelf waren verdeeld in vijf vakken. Helemaal onderin bevond zich het senatorenvak, dat bijna compleet uit marmer was opgebouwd. Op de tweede verdieping bevonden zich twee vakken: één bestaande uit acht rijen, voor de elite en een vak voor de burgerbevolking, dit vak telde de meeste rijen. Daarboven, op de derde verdieping bevonden zich nog twee vakken met houten banken, voor het ‘plebs’. De verschillende lagen van de bevolking mochten bij binnenkomst in het Colosseum natuurlijk niet met elkaar in aanraking komen, dus had ieder hoofd van een familie een toegangsbewijs met het nummer van de ingangsboog waardoor zijn familie het Colosseum mocht betreden. Er waren 76 van dit soort bogen in dit amfitheater, sommigen daarvan leidden naar het senatorenvak, anderen juist naar de bovenste houten banken.

Tekening uit tentoonstelling in het Colosseum

Verrassingsliften

De arena was ook een knap architectonisch staaltje werk. Het was niet zomaar een plat ‘podium’, maar aan de rand van de arena konden liften vanuit ondergrondse gangen naar boven worden gehesen om bijvoorbeeld decors te plaatsen voor de jachtpartijen. Zestig (!) andere liften waren verdeeld over de arena zelf, en werden gebruikt om bij wijze van ‘verrassing’ bijvoorbeeld gladiatoren, dieren of ter dood veroordeelden de arena in te takelen.

Ontdek het zelf!

Vanaf 1 oktober 2016 is in Museum Het Valkhof de tentoonstelling Gladiatoren – Helden van het Colosseum te zien. Maak zelf kennis met de gladiatoren: Wie waren zij? Waar kwamen ze vandaan en hoe werden ze gerekruteerd? Hoe zag hun dagelijks leven eruit? Waar sliepen ze, hoe trainden ze en wat aten ze? Waren er ook vrouwelijke gladiatoren? Antwoord op deze en veel meer vragen is te vinden in Museum Het Valkhof, in een tentoonstelling met 160 objecten (uit binnen- en buitenland) verdeeld over 14 zalen. Authentieke wapens en helmen, maar ook delen van grafstenen en muurschilderingen. Ook is er ruimte voor interactieve filmpjes, gedetailleerde maquettes en levensgrote gladiatorenfiguren.

Bronnen

• Gladiatoren, Helden van het Colosseum, red. Annelies Kosters & Stephan Mols, Van Tilt (2016), blz. 15 t/m 26
• Persreis Gladiatoren, door Museum Het Valkhof
• en.wikipedia.org, Amfitheatre