Al honderden jaren vragen historici zich af waar de Zwarte Dood, de pestepidemie die tientallen miljoenen levens kostte in de veertiende eeuw, vandaan kwam. Nieuw DNA-onderzoek lost dit mysterie eindelijk op: de Zwarte Dood is ontstaan in Kirgizië, een land in Centraal-Azië. Archeologen hebben hier graven gevonden uit 1338 en 1339 met mensen die zijn overleden aan een bacterie genaamd ‘Yersinia pestis’. Waarschijnlijk stamt de Zwarte Dood, die opkwam vanaf 1346, af van deze bacterie.

De Zwarte Dood

Tussen 1346 en 1353 verspreidde de Zwarte Dood, ook wel de pest genoemd, zich in een rap tempo door West-Azië en Europa. Op sommige plekken bezweek wel zestig procent van de bevolking aan de ziekte. Historici schatten dat wereldwijd tussen de 75 en 200 miljoen mensen om het leven kwamen. Het was de ‘eerste golf’ van een pandemie die bijna vijfhonderd jaar zou duren, zo schrijven onderzoekers. Hiermee is de Zwarte Dood één van de grootste besmettelijke ziektes in de menselijke geschiedenis geweest, en alle gebieden die werden getroffen raakten compleet ontregeld.

---

Archeologie Online is van de makers van Archeologie Magazine. Meer weten over dit prachtige magazine? JA GRAAG!

---

Bruegel’s interpretatie van de pest: ‘De triomf van de dood’

Publiek domein

Eerdere theorieën

Wetenschappers concludeerden eerder al uit historische bronnen dat de Zwarte Dood waarschijnlijk in Azië was ontstaan. Zo vond één van de eerste bekende uitbraken plaats in 1346 op de Krim in de middeleeuwse stad Caffa, het huidige Feodosija. Wetenschappers wisten echter nooit zeker waar de ziekte vandaan was gekomen. Er werden gebieden van de Kaukasus tot diverse regio’s in Centraal-Azië naar voren geschoven als potentiële epicentra. Er bestonden zelfs verschillende theorieën over China, aangezien hier de meeste verschillende bacteriën zijn gevonden die verwant zijn aan de pestbacterie (genaamd Y. pestis).

Eindelijk definitief

Philip Slavin, een historicus van de Universiteit van Stirling, stuitte een paar jaar geleden op archiefdocumenten die melding maakten van twee veertiende-eeuwse begraafplaatsen in de Chüy-vallei in Kirgizië. Hij vermoedde dat deze wel eens informatie zouden kunnen bevatten over het epicentrum van de Zwarte Dood. Uit de documenten bleek dat de twee begraafplaatsen (Kara-Djigach en Burana) een opvallend hoog aantal grafstenen had uit 1338 en 1339. ‘Als je één of twee jaren hebt met uitzonderlijk hoge sterftecijfers, betekent het dat er daar iets vreemds aan de hand is’, aldus Slavin. Tien van de graven verwezen bovendien expliciet naar een pestepidemie. De grafstenen werden destijds namelijk gebruikt als een soort overlijdensaktes, en bevatten daarom soms ook een doodsoorzaak.

De locatie van de begraafplaatsen binnen Kirgizië

M.A. Spyrou, P. Slavin, J. Krause et al./Nature.

Onderzoek naar de graven

Om er definitief achter te komen of de graven iets te maken konden hebben met de Zwarte Dood van 1346-1353, besloot Slavin samen met collega’s de menselijke overblijfselen uit deze begraafplaatsen te onderzoeken. De graven waren in de jaren ‘1880 en ‘1890 al opgegraven, waarbij ongeveer dertig skeletten waren gevonden. Deze lagen nu opgeslagen in het Russische Sint-Petersburg. Een onderzoeksteam onder leiding van archeogeneticus Maria Spyrou van de Universiteit van Tübingen slaagde er uiteindelijk in om genetisch materiaal te halen uit de botten van zeven mensen, allen afkomstig uit de graven. In drie van de graven werd uiteindelijk bewijs gevonden van Y. pestis. Deze bacteriën bleken directe voorouders te zijn van de Zwarte Dood, maar ook van pestbacteriën die vandaag de dag nog bestaan. ‘Het was als een oerknal van de pest’, aldus Johannes Krause, een Duitse paleogeneticus die samen met Slavin het onderzoek leidde.

Volgens de onderzoekers is de Y. pestis bacterie waarschijnlijk afkomstig van de marmotten uit dit uitgestrekte berggebied in Kirgizië. De pestbacterie ontstaat van nature bij knaagdieren, waarna de pest op mensen wordt overgedragen door vlooien. Mensen en de besmette marmotten kwamen volgens Krause nauw met elkaar in contact, wat mogelijk de epidemie in Kirgizië heeft veroorzaakt. In Europa werd de Zwarte Dood vervolgens aangewakkerd door ratten.

Enkele van de grafstenen uit Kirgizië

M.A. Spyrou, P. Slavin, J. Krause et al./Nature.

Verband met de Zijderoute

De regio rondom Kirgizië lag in de veertiende eeuw aan de Zijderoute, een verzameling land- en zeeroutes tussen het oude China en Europa. De archeologen troffen in de negentiende eeuw in de graven ook parels uit de Indische Oceaan, koralen uit het Middellandse Zeegebied en buitenlandse munten aan. Hieruit bleek dat verre goederen werden vervoerd door het gebied. Het is volgens Slavin dan ook niet zo vreemd dat Kirgizië het epicentrum van de Zwarte Dood was. Waarschijnlijk hebben deze handelsnetwerken een belangrijke rol gespeeld bij de verspreiding van de epidemie naar het westen.  

Kritiek

Hoewel de wetenschappelijke wereld het er grotendeels over eens is dat de vondst van Slavin en Krause een enorme doorbraak is, blijven sommige onderzoekers sceptisch. Volgens historica Monica Green is aan de grafstenen in ieder geval met zekerheid af te lezen dat de Zwarte Dood destijds al bestond. Ze is er echter minder zeker van of de ‘oerknal’ van de pest hier ook plaatsvond. Zij vermoedt namelijk dat de uitbreiding van het Mongoolse Rijk al in de dertiende eeuw de katalysator was voor de verspreiding van Y. pestis en de latere Zwarte Dood, en niet pas tussen 1338 en 1339. Het onderzoek heeft de deuren in ieder geval wijd opengezet voor verder onderzoek naar de epidemie buiten Europa. Ook Krause hoopt dat hij in de toekomst menselijke resten uit China kan analyseren om het ‘oostelijke deel’ van het verhaal te weten te komen.

Bronnen: Nature

M.A. Spyrou, P. Slavin, J. Krause et al., ‘The sources of the Black Death in fourteenth-century central Eurasia’, Nature (2022). https://doi.org/10.1038/s41586-022-04800-3.

---

Archeologie Online is van de makers van Archeologie Magazine. Meer weten over dit prachtige magazine? JA GRAAG!

---