Nieuwe geologische ontdekkingen op IJsland werpen licht op een minder bekende, maar mogelijk cruciale factor in de val van het West-Romeinse Rijk: een plotselinge en langdurige klimaatcrisis. Onderzoekers vonden op de westkust van IJsland ongebruikelijke granietstenen, afkomstig uit Groenland, die bewijs leveren voor een "Late Antique Little Ice Age" tussen 536 en 547 na Christus. Deze periode van extreme kou kan het laatste zetje zijn geweest voor een rijk dat al onder zware druk stond.

Tekst: Rens van Maasakker

Bewijs uit oude stenen

Tijdens onderzoek ontdekten wetenschappers dat een verhoogd strandterras bij IJsland bedekt was met opvallend witte stenen, anders dan het gebruikelijke zwarte basalt van het eiland. Bij nadere analyse bleken deze stenen afkomstig te zijn uit Groenland. Ze waren naar IJsland vervoerd via ijsbergen die in de zesde en zevende eeuw afbraken van Groenlandse gletsjers en door zeestromingen naar het eiland werden gedreven. De eerste resultaten van het onderzoek werden onlangs gepubliceerd in Geology.

Door de chemische samenstelling van microscopische zirkoon-kristallen in de stenen te analyseren, konden de onderzoekers hun oorsprong herleiden tot gebieden in Groenland die bijna drie miljard jaar geologische geschiedenis vertegenwoordigen. Dit levert direct bewijs voor een grootschalig ijstransport, precies in de periode van de vermoedelijke mini-ijstijd.

Klimaatcrisis als extra druk

De Late Antique Little Ice Age ontstond waarschijnlijk na drie grote vulkaanuitbarstingen die zoveel as in de atmosfeer brachten dat het zonlicht jarenlang werd geblokkeerd. Volgens historische bronnen, zoals de Byzantijnse historicus Procopius van Caesarea, was de hemel jarenlang donker en mislukten oogsten massaal, wat leidde tot hongersnoden en sociale onrust.

Hoewel het West-Romeinse Rijk officieel viel in 476 na Christus – decennia vóór de mini-ijstijd – wijzen onderzoekers erop dat het klimaat een herstel kan hebben belemmerd. Eerdere crises in de derde eeuw wist het rijk nog te boven te komen, maar de combinatie van economische instabiliteit, pandemieën zoals de pest van Justinianus, massamigraties en nu ook zware klimaatomstandigheden, kan het herstel onmogelijk hebben gemaakt.

"De mini-ijstijd was waarschijnlijk de druppel die de emmer deed overlopen.” Aldus onderzoeker Tom Gernon van de University of Southampton. De klimaatcrisis zou migratiestromen in gang hebben gezet, landbouwinstellingen hebben ontwricht en samenlevingen in Europa en Azië fundamenteel hebben veranderd.

Complexe ondergang

Toch waarschuwen historici ervoor de rol van het klimaat niet te overschatten. De val van het West-Romeinse Rijk was een complex proces, beïnvloed door corruptie, militaire nederlagen, bestuurlijke chaos en economische zwakte. De nieuwe studie voegt daar nu een extra laag aan toe: klimaatverandering als verergerende factor.

Volgens historicus Shane Bobrycki van de University of Iowa laat de geschiedenis zien dat klimaatschommelingen enorme invloed kunnen hebben op menselijke samenlevingen – een waarschuwing die ook relevant is in tijden van moderne klimaatverandering.

"We moeten niet onderschatten hoe diepgaand klimaatverandering de loop van de geschiedenis kan beïnvloeden", benadrukt Bobrycki.

Verder onderzoek

De ontdekking van Groenlandse stenen op IJsland levert nieuw bewijs voor de wereldwijde impact van de Late Antique Little Ice Age. Hoewel het West-Romeinse Rijk al wankelde, lijkt het erop dat het veranderende klimaat een beslissende rol speelde in het definitieve verval. Archeologen en historici hopen met verder onderzoek nog meer inzicht te krijgen in de samenhang tussen milieucatastrofes en maatschappelijke omwentelingen in de Oudheid.