De eerste keer dat ik las dat de Romeinen terra sigillata (gebruiksvoorwerpen van aardewerk) herstelden met lood was in de catalogus van de opgravingen van de vicus Tienen uit midden de jaren 1980.[i] Toen ik het Japanse kintsugi leerde kennen, herinnerde ik me deze Romeinse praktijk vaag. De Japanners herstellen porselein echter met goud en lak om een gebroken object nog waardevoller, esthetischer en vooral filosofischer te maken. Kintsugi is daarmee ook een levenshouding en een meditatieve bezigheid. Uit recente vondsten blijkt echter dat de Romeinen er mogelijk soortgelijke praktijken op nahielden.

Tekst: Lode Goukens

Zegel tegen gesjoemel met bierpinten

De meeste reparaties van potjes in het verleden (voor de opkomst van secondelijm of tweecomponentenlijm) waren natuurlijk pure noodzaak. Aardewerk, steengoed en porselein waren immers heel duur. Onlangs, tijdens het determineren van scherven, dacht ik een loodherstelling uit de vroegmoderne tijd tegen te komen, maar het bleek een biertakszegel uit Antwerpen te zijn van rond 1600. Het Antwerpse stadsbestuur zette destijds loden zegels met Antwerps handje in steengoed, waar voor het bakken speciale gaten in gemaakt bleken. Zo was de biertaks en het gesjoemel met het volume van ‘pinten’ tegelijk geregeld.

---

ARCHEOLOGIE ONLINE IS VAN DE MAKERS VAN ARCHEOLOGIE MAGAZINE, MEER WETEN OVER DIT PRACHTIGE MAGAZINE? KLIK HIER!

---

Het klagen over te weinig bier in het glas (of de kruik toen) is blijkbaar een oude traditie van de Antwerpenaar en bestond dus al voor Nederlandse horeca met pilsjes van 20 of 15 cl de boel verpestte. De Antwerpse biertaks was trouwens een monopolie, dat voor veel geld verkocht werd aan iemand uit de stedelijke elite. Het was ook de aanleiding van Pieter Bruegels prent ‘de kermis van Hoboken’ waar boze bierdrinkers taxfree gingen hijsen.

Tweede leven als archeologische vondst

Omdat ik zo’n fan ben van de biografie van dingen en die life history of things voor de archeologie zo belangrijk vind, bleef dat aardewerk in mijn hoofd rondzoemen. Voorwerpen kennen meerdere levens tot ze nutteloos worden. Daarna rest hen in het beste geval verval en een archeologisch hiernamaals (afterlife) in een afvalkuil. Bij de vondst van zo’n gerepareerd, geüpgraded of gerecycled voorwerp begint het puzzelen.

Repareren met gesmolten lood

Waarom repareren? En dan ook nog door er gesmolten lood in te gieten dat giftig is (wat de Romeinen blijkbaar niet wisten). De meest voor de hand liggende verklaring is dat rondreizende kooplui niet vaak genoeg passeerden of dat de markt te ver was om meteen geholpen te kunnen worden. Ook meer prozaïsche opties zoals nostalgische of emotionele waarde van de voorwerpen kunnen meespelen. Maar ook die verklaringen kloppen niet altijd met de logica van de vindplaats (bijvoorbeeld de Palatijnse heuvel).

Twee vullingen in lood (herstellingen) van gaten in recipiënten in aardewerk

Gallo-Romeins Museum Tongeren

Nu wil dat tijdens opgravingen in Pompeï in 2015 dolia (grote bewaarpotten om eten in of op te leggen) met loden zwaluwstaartverbindingen gevonden werden. Deze verbindingen dienden duidelijk om barsten te herstellen. Andere potten vertoonden eveneens sporen van reparaties, zoals ijzeren krammetjes. Ook in Kroatië doken herstelde pottenbakkersproducten uit de pre-Romeinse tijd op, hersteld met hars en lood. Berkenhars, zo bleek uit scheikundige analyse. Blijkbaar lijmen mensen dus al gebroken kopjes, vaasjes en urnen vanaf de bronstijd of de late ijzertijd. Het was dus voor de Romeinen al een praktijk.

Waarom repareren?

Meestal wijst zo’n herstelling op een persoonlijke band met het gebruiksvoorwerp. Een emotionele waarde heet dat tegenwoordig. Het kan ook gewoon zuinigheid, handigheid en vernuft zijn. Mijn overgrootmoeder (die nota bene analfabeet was), zaagde met een ijzerzaag gewoon kaarsrecht een stuk af van een kristallen vaas waar een scherfje af was. Mijn opa stond jaren later nog steeds versteld van dat huzarenstuk. Nou ja, hijzelf was ook een speciale. Zo verniste hij zelfs zijn bezemstelen en de machinekamer van zijn schip was zo proper en ordelijk dat je er zonder angst in wit maatpak in kon. Kortom: archeologen en historici weten het gewoon (nog) niet.

Algemene praktijk in het Romeinse rijk

Toch vallen de loden reparaties van Romeinse pottenbakkersproducten niet onder de categorie buitengewone reparaties door geniale stijfkoppige oudjes. Het was een vrij algemene praktijk, zoals tal van vondsten in het Europese deel van het Romeinse Rijk bevestigen.

Op het internet kan je enkele voorbeelden vinden als je goed zoekt. Bijvoorbeeld bij het PEPP-onderzoek (Palatine East Pottery Project) van Ted Peña, die 20 kubieke ton pottery opgroef op de Palatijnse heuvel in Rome. Zijn Res Romanae-website loont dan ook zeker de moeite om eens te bezoeken (hij geeft ook tools weg zoals een Filemaker-databank om vondsten te registreren). Het voorbeeld uit Pompeï komt ook van één van zijn studenten.[ii]

Een mooi filmpje op YouTube van een opgraving op de Ruardean Hill in Engeland uit 2019 geeft kort een uitleg en daar is het terra rubra of terra nigra (dus goedkoop gesmookt aardewerk van Britse makelij). Hierbij denkt men dat de afgelegen plaats in een bos de belangrijkste reden voor deze reparatie was. Mila Miloglav van de universiteit van Zagreb publiceerde ook een artikel over de praktijk tijdens de late kopertijd (Vučedol-cultuur).[iii] Brett Thorn van het Buckinghamshire County Museum legt op Youtube ook een voorbeeld uit van een eetkom met zelfs een loden stuk om een ontbrekende scherf te vervangen. Pia Guldager Bilde en Søren Handberg schreven een wetenschappelijk artikel over de gevonden herstelde potten in Olbia Pontica (een Pontijnse Griekse nederzetting in Oekraïne).[iv]

Meld je vondsten!

Romeinse met lood herstelde potten zijn dus nog steeds een mysterie. Metaaldetectoramateurs zullen dan ook regelmatig scherven met lood vinden. Bij deze roep ik ze dan ook op die steeds te melden, want wie weet vinden archeologen zo ooit een passende uitleg.

Bibliografie:

• Cheung, Caroline, and Gina Tibbott. 2020. "The dolia of regio I, insula 22: evidence for the production and repair of dolia."  The dolia of Regio I, insula 22: evidence for the production and repair of dolia:175-185.
• Clerck, Marlyse de. 1983. Vicus Tienen : eerste resultaten van een systematisch onderzoek naar een Romeins verleden: Tienen : Stedelijk Museum Het Toreke.
• Miloglav, Ina. 2020. "Drills and holes – pottery repairing as evidence of the social meaning of an object."  Quaternary International 569-570:120-127. doi: https://doi.org/10.1016/j.quaint.2020.03.049.
• Peña, J Theodore. 2013. "The Pompeii Artifact Life History Project: 2013 Field Season."
• PEÑA, J Theodore, and Caroline CHEUNG. "The Pompeii Artifact Life History Project: Conceptual Basis, Methods and Results of First Three Seasons."
• Pia Guldager, Bilde, xf, and Handberg ren. 2012. "Ancient Repairs on Pottery from Olbia Pontica."  American Journal of Archaeology 116 (3):461-481. doi: 10.3764/aja.116.3.0461.

---

[i] (Clerck 1983)

[ii] (Cheung and Tibbott 2020, PEÑA and CHEUNG , Peña 2013)

[iii] (Miloglav 2020)

[iv] (Pia Guldager, xf, and ren 2012)