Amper 11 van de 280 scheepswrakken in het Belgisch deel van de Noordzee zijn tot nu toe erkend als cultureel erfgoed onder water. De Belgische minister van de Noordzee Vincent Van Quickenborne wil dit met een nieuw wetsvoorstel veranderen. Hierdoor kunnen ook waardevolle wrakken uit de Tweede Wereldoorlog bij uitzondering deze status krijgen.

Tekst: Lode Goukens

De afgelopen jaar werden 55 scheepswrakken van ouder dan 100 jaar in het Belgische deel van de Noordzee grondig onderzocht. Dit pas binnen de Europese trend van het waarderend onderzoek door maritieme archeologen. Van de circa 280 wrakken in het Belgisch gedeelte van de Noordzee blijkt twee derde te dateren uit de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Hierbij gaat het hoofdzakelijk om vissersschepen, afkomstig uit 17 verschillende landen. Een deel van die wrakken werd ooit moedwillig gekelderd, een deel vergingen en een deel zijn zeemansgraven uit de beide wereldoorlogen. Bijvoorbeeld de HMS Wakeful, een Britse destroyer die zonk tijdens de evacuatie van Duinkerken in mei 1940. Hierbij verloren ongeveer 700 personen het leven.

Zeemansgraven

Vooral die categorie van zeemansgraven ligt erg gevoelig. Vooral de Britten en de Duitsers zijn fel tegen berging. Daarom kan er bij hen enkel warnneer een wrak een gevaar voor de scheepvaart vormt (onder heel specifieke voorwaarden) tot berging of liever verplaatsing worden overgegaan. Bij de Britten is het overigens strikt verboden boven oorlogsgraven (dus scheepswrakken en vliegtuigwrakken) te duiken. Nederland verliet die visie de afgelopen decennia door Indonesische sloopbedrijven in bijvoorbeeld de Java Zee die Nederlandse onderzeeërs en fregatten beschouwen als lucratieve oude metalen. De schepen blijven ook soeverein erfgoed van de landen onder wiens vlag de schepen voeren.

Een nieuwere bekommernis is de biodiversiteit. De Noordzee is eigenlijk bijna een woestijn onder water. De biogene riffen zijn volgens Udo van Dongen van Bureau Waardenburg allemaal weggevist. De scheepswrakken daarentegen zijn ware magneten voor koralen, vissen en ander fauna. Een extra reden dus om deze wrakken te behouden.

Hoe ziet deze beschemring eruit?

Eenmaal erkend als cultureel erfgoed, krijgt een wrak een aanduiding op officiële zeekaarten. Baggeren of andere werkzaamheden in de buurt van het wrak zijn dan verboden. Stukken bovenhalen wordt zelfs strafbaar. Voor de visserij is het gevolg dat sleepvissen of een anker uitgooien voortaan uit den boze is. Normaal is elk schip op afstand te volgen door transponders en de scheepvaartpolitie, de douane en defensie controleren permanent. Ook via radar. De boete bij een overtreding kan oplopen tot 160.000 euro. Vooral vanuit de lucht - via het vliegtuig dat de uitstoot op schepen controleert - zal de controle plaatsvinden.

Onroerend erfgoed

In België valt erfgoed onder water onder het onroerend erfgoed. Hiermee heeft het overigens dezelfde status als het varend erfgoed trouwens wat uiteraard een beetje absurd klinkt, maar door opeenvolgende staatshervormingen komt. Onroerend errfgoed is de bevoegdheid van de deelstaten (het Waals en het Vlaams Gewest).

't Vliegent Hert en de Anna Catharina

Het is een goede zaak dat het aantal als cultureel erfgoed onder water erkende scheepswrakken in het Belgisch deel van de Noordzee aanzienlijk wordt uitgebreid. Enkele van de weinige erkende wrakken zijn de West-Hinder (een afgezonken signaalschip), de SS Kilmore en 't Vliegent Hert. Laatstgenoemde is een VOC-schip. Op 3 februari 1735 voer ze samen met haar zusterschip Anna Catharina uit voor een reis naar Batavia. Ter hoogte van Vlissingen kwamen de schepen in moeilijkheden. Ze liepen 18 kilometer voor de kust van Vlissingen vast op een zandbank. Kort voor middernacht zonk 't Vliegent Hert. Alle 256 opvarenden kwamen om. De wrakstukken en handelswaren spoelden in Blankenberge en Nieuwpoort op het strand aan.

De Anna Catharina is nog steeds spoorloos. In 2018 kwam het wrak van ’t Vliegent Hert bloot te liggen. Dit meldde het Vlaams Instituut voor de Zee (de link naar het verslag het VLIZ) na een bodemscan. Paalworm deed zich tegoed aan het hout. Het wrak werd trouwens pas in 2016 erkend als cultureel erfgoed onder water.

De geheimen van de Noordzee

Minister Van Quickenborne kiest in plaats van moeizaam wrak per wrak te erkennen voor een andere aanpak. De nieuwe wet maakt het namelijk mogelijk alles wat 100 jaar onder water ligt en een cultureel, historisch of archeologisch karakter heeft, automatisch beschouwd wordt als erfgoed. De minister wil uiteraard ook ruchtbaarheid geven aan de nieuwe regelgeving en dat zal met een campagne over de 'geheimen van de Noordzee' die in de zomer van 2021 van start gaat. De onderzoeksrapporten zullen online beschikbaar zijn (zoals het Agentschap Onroerend Erfgoed overigens al doet voor bouwkundig en archeologische erfgoed). De minister wil ook het wrakduiken promoten. Daarom zullen verschillende duikverenigingen worden betrokken bij de campagne.

Meer informatie

Voor de geïnteresseerden is er ook de onderzoeksbalans van het Agentschap Onroerend Erfgoed, te raadplegen op deze link. De beste website om te beginnen is Maritieme Archeologie opgezet door het Agentschap Onroerend Erfgoed, VLIZ en de Provincie West-Vlaanderen. Ook de site Archeologisch Erfgoed in de Noordzee loont de moeite. Op de site Vondsten in zee staat uitgelegd welke regels gelden voor vondsten.