Ongeveer 120 km ten zuiden van Bursa op de Phrygische hoogvlakte ligt het dorpje Çavdarhisar
aan weerszijden van een riviertje dat in de Oudheid Penkalas heette. In mei 1852 kwam hier een
Duitse diplomaat langs. Hij zag het dorp en constateerde dat "iedere boerderij, iedere stal hier
een museum is". Overal hadden de boeren 'oude' stenen hergebruikt. Bouwmateriaal dat overal
in de omgeving gemakkelijk te vinden was, want eens lag daar de welvarende stad Aizanoi.

Een échte Romeinse wereldstad

De alleroudste sporen van bewoning dateren uit het derde millennium v.C. Generaties woonden
aan de westoever van de rivier en langzaam maar zeker ontstond daar een tell, een
bewoningsheuvel. Zeker vanaf de derde eeuw v.C. ging het de inwoners van Aizanoi voor de
wind, maar de grote bloei kwam toen de stad deel uitmaakte van het Romeinse rijk. De inwoners
hielden schapen en bewerkten de vruchtbare velden rondom de stad. De export van wol, graan
en wijn zorgde voor welvaart en de stad werd belangrijk.
In het midden van de eerste eeuw n.C. besloot men de stad grondig te herbouwen en de
uitstraling te geven van een échte Romeinse wereldstad. Allereerst werden oudere gebouwen,
waaronder een tempel, met de grond gelijk gemaakt en geëgaliseerd. Blikvanger van deze nieuwe
stad werd de Artemis-tempel. We weten (nog) niet waar deze tempel heeft gestaan.
Archeologen vonden slechts bouwonderdelen terug die bij latere bouwactiviteiten waren
hergebruikt. Behalve deze Artemis-tempel bleef het oeroude grot-heiligdom van Meter (Kybele)
buiten de stad in trek.

Nu is dé blikvanger van Aizanoi de Zeus-tempel, die werd gebouwd op de oude, voor deze
bouw geëgaliseerde bewoningsheuvel en die rond 92 ten tijde van keizer Domitianus werd
gewijd.

Deze tempel is bijzonder. Het is een bouwtechnisch hoogstandje met monolitische, ruim 9
meter hoge zuilen – acht aan de voor- en achterkant en vijftien aan de zijkanten – en zeker 5
meter lange stenen balken. De middenbekroning van het fronton van de achtergevel is bewaard
gebleven en ligt nu aan de voet van de tempel: tussen bladerranken is een één meter hoge buste
te zien (waarschijnlijk) van een vrouw. Wie stelt ze voor?

 Zeldzame amfoortjes

Overal op en aan de tempel zijn traditionele ornamenten te zien: meanders, bladeren, eier- en
parellijsten, palmetten, cassettenplafonds etc. Een feest voor het oog! De verrekijker neemt de
Ionische kapitelen in het vizier en dan ...... direct onder de kapiteelkrullen zijn in de zuilgroeven
leuke kleine amfoortjes gebeeldhouwd. Een speels detail dat slechts zelden in de Romeinse
tempel-architectuur voorkomt. Betekenis?

Belangrijke brieven

Op de tempelmuren staan lange teksten. De landbouwgebieden van de tempel waren verpacht
aan boeren die weigerden hun pachtgelden te betalen omdat er geen overeenstemming was
over de hoogte ervan. De gouverneur vroeg raad aan keizer Hadrianus die in alle redelijkheid
besliste om de hoogte van de pachtgelden te relateren aan bestaande pachtovereenkomsten van
omliggende landbouwpercelen. Deze briefwisseling werd zó belangrijk geacht dat de Griekse en
Latijnse teksten ervan werden vereeuwigd op de tempelmuren. Ook een persoonlijke brief van
keizer Antoninus Pius (r.138-161) aan Marcus Ulpius Appuleius Eurykles, de invloedrijkste
inwoner en grote maecenas van de stad, is uitgehakt.

Nog een bijzonder element is de overwelfde kelderruimte in het podium, ongeveer 9 x 25m en
ruim 6.5m hoog in het midden. Gaat het hier om een cultusruimte voor een tweede godheid?
Diende het als orakelplaats of als stedelijke schatkamer?

Theater-met-stadion

Aizanoi had natuurlijk ook zijn centra voor vermaak en ontspanning, zoals grootse thermen,
waarvan er nu twee zijn opgegraven. Vanaf de eerste eeuw werd ook een theater annex stadion
– een unieke combinatie – gebouwd dat gebruikt werd voor de jaarlijkse muzische en
sportwedstrijden. Twee eeuwen lang bleef men dit theater-met-stadion uitbouwen en
verbeteren. Ook de eerder genoemde Eurykles droeg rijkelijk financieel bij.

Vaste prijzen

Sommige nieuwbouwplannen waren wellicht iets te hoog gegrepen voor Aizanoi, want niet alles
werd voltooid. Dat had ook te maken met de algemene verslechtering van de economische
toestand in de derde eeuw. Om de inflatie en de toenemende rijkdom van profiteurs tegen te
gaan vaardigde keizer Diocletianus in 301 het zgn. prijzen-edict uit met vaste prijzen voor
voedsel, textiel, transport en lonen. Fragmenten van een afschrift van dit edict zijn in Aizanoi
teruggevonden, uitgehakt in stenen platen bevestigd aan een ouder, rond gebouwtje. Misschien
een monumentje midden op de plaatselijke markt? Een krachtige slaaf kostte net zoveel als twee
ezels en voor één ezel kon men drie ezelinnen kopen. Een timmerman kon met zijn loon van
twee dagen een paar schoenen en met het loon van elf dagen een kant-en-klaar wollen gewaad
betalen. Overigens heeft het edict weinig effect gehad.

Bisschop in de badgebouwen

Aan het eind van de vierde eeuw beleefde Aizanoi weer een korte bloeiperiode. De tijden waren
veranderd. De oude goden hadden afgedaan en het christendom was de enige religie. Het
verlaten stadion werd als steengroeve gebruikt, de Artemistempel werd afgebroken en
bouwfragmenten werden hergebruikt om een deel van de hoofdstraat te voorzien van prachtige
zuilengalerijen. De bisschop nam zijn intrek in een van de badgebouwen en de Zeus-tempel werd
ingericht als kerk.

Bouwstenen

Deze bloeiperiode duurde niet lang. Vanaf de vijfde eeuw ging het steeds slechter, maar de stad
bleef bewoond. In de middeleeuwen werd de Zeus-tempel nog intensief gebruikt als vesting.
Oorlogen, nieuwe veroveraars .... langzaam maar zeker werd Aizanoi een vergeten ruïne, tot
boeren zich vestigden langs de oevers van de Penkalas, die tegenwoordig Koca rivier heet. Zij
bouwden hun boerderijen en stallen met 'oude', vaak mooi bewerkte stukken steen die voor
het oprapen lagen en die voor de negentiende-eeuwse Duitse bezoeker deze boerderijen tot
"museum" maakten.

En nu?

Veel bewoners van Çavdarhisar zijn na de aardbeving van 1970 weggetrokken naar het
nieuwe dorp twee kilometer verderop. Archeologen blijven in het oude Çavdarhisar druk bezig
met onderzoek, opgravingen en restauratie van het antieke Aizanoi én van het dichterbij gelegen
verleden. De traditionele Anatolische huizen en voorraadschuren, gebouwd van leem en hout
op een stenen onderbouw, worden ook in kaart gebracht en behouden.

Aizanoi - Çavdarhisar ... een bijzondere stad. In de ondergaande zon voetballen de dorpsjongens
rond de Zeus-tempel. Verleden en heden lopen letterlijk door elkaar ....

Annet van Wiechen
beeld & tekst © conens & van wiechen
www.OudWeb.nl