Mijn passie voor het verleden geldt niet alleen de oudheid. Ook de middeleeuwen zijn voor mij een belangrijke inspiratiebron. Helemaal leuk als oudheid & middeleeuwen elkaar ontmoeten! Eens genoten we van de stilte in de romaanse kloostergang in Moissac. Op de kapitelen kwamen we veel bijbelse bekenden tegen en ook de meeste heiligen wisten we thuis te brengen. Maar bij een van 75 kapitelen stond ik voor raadsels.

Raadselachtige kapiteel

Op elk van de vier kapiteelhoeken is een vogel met uitgespreide vleugels afgebeeld. In hun ijver het verleden te onthoofden hebben de revolutionairen ook de stenen dierenkoppen afgehouwen, dus ook deze vogels zijn ontkopt. Wel is het dikke touw nog te zien dat als een lasso rond de vogelnek zit. Het touw met onze ogen volgend, zagen we dat deze touwen aan de twee lange zijden van het kapiteel eindigen rond het lichaam van een – staande? – man. Ook het hoofd van beide mannen is toegetakeld, maar buik, benen en armen zijn nog goed zichtbaar.

Luchtreis van Alexander de Grote

Twee vogels met een man tussen hen in is dus aan twee kanten van het kapiteel verbeeld. Dezelfde scène? Nee, beter kijken. Aan de ene kant heeft de man zijn armen uitgestrekt op de vogelvleugels en loopt het touw rond zijn buik en hals en eindigt dat touw in een soort hangmat. Aan de andere kant heeft de man zijn – beschadigde – armen naar beneden gestrekt en loopt het touw via zijn maag en buik. De hangmat lijkt verdwenen.

Wie is deze man en wat doet hij? Daar in die stille kloostergang van Moissac begon onze zoektocht naar de luchtreis van Alexander de Grote.

Toen de nog jonge Alexander de Grote in 323 vC stierf, had hij geschiedenis geschreven! Later zou Julius Caesar gezegd hebben, dat hij nog niets had bereikt op de leeftijd dat Alexander de hele wereld al had veroverd. Als zelfs zo'n formidabele Romeinse veldheer eeuwen later nog onder de indruk was van Alexander, dan is het niet verwonderlijk dat al spoedig na Alexander's dood zijn leven en acties bovenmenselijke proporties kregen toegedicht in verhalen en mythen. Veel van deze verhalen werden aanvankelijk mondeling van generatie op generatie doorverteld en later verzameld in de Griekse Alexanderroman, die waarschijnlijk in de derde eeuw nC in Alexandrië werd samengesteld. Vertaald in het Latijn werd de roman in middeleeuws Europa al snel zeer populair en in verschillende talen vertaald en bewerkt.

Tamme, gigantische muilezels met zes ogen

In een fictieve brief aan zijn moeder Olympias schreef Alexander de Grote over zijn avonturen na de overwinning op Darius en over zijn huwelijk met Darius' dochter Roxane. Deze brief werd niet in alle versies van de Alexanderroman opgenomen en als hij wel werd opgenomen, dan kon de samensteller makkelijk wonderbaarlijke zaken weglaten of toevoegen. Alexander schreef over tamme, gigantische muilezels met zes ogen en over veel meer merkwaardige wezens. Uiteindelijk bereikte hij – zo schreef hij zijn moeder – het einde van de wereld en vroeg zich af of hier inderdaad de hemel naar de aarde neigde.

Twee grote witte vogels

Alexander beval zijn soldaten twee reusachtige witte vogels te vangen. Deze vogels hopsten daar overal rond, leefden van paardenvlees, waren tam én erg sterk. Toen de vogels gevangen waren, kregen ze drie dagen lang geen eten zodat ze erg hongerig zouden worden. Intussen liet Alexander een soort houten juk maken en een mand van ossenhuid. Hij beschreef zijn moeder hoe hij na drie dagen plaatsnam in de mand verbonden aan het juk dat vastzat rond de vogelnekken. Hij stak een speer met paardenlever de lucht in en de hongerige vogels vlogen naar het eten, naar boven. De mand inclusief Alexander waren via het juk aan de vogels verbonden, dus ook Alexander ging de lucht in ... met de lekkere hapjes gestoken aan zijn speer!

Steeds hoger vlogen de witte vogels en Alexander kreeg het koud. Toen kwam een vliegend wezen hem tegemoet en dat berispte de held. "Je begrijpt de dingen op aarde al niet, wat heb je dan in de hemel te zoeken? Ga terug!" Alexander keek naar beneden en zag tot zijn grote schrik een grote opgerolde slang rond een soort bal en het wezen zei: "die bol is de aarde en die slang is de zee; richt je speer naar de aarde". En op het moment dat Alexander zijn speer met het vlees naar beneden richtte, vlogen de vogels – nog steeds hongerig – terug naar de aarde, waar Alexander uitgeput en halfdood aankwam. Hij eindigde de brief aan zijn moeder met het goede voornemen "nooit meer het onmogelijke te proberen. Vaarwel!"

Niet in alle, maar wel in veel versies en bewerkingen van de Alexanderroman kwam dit prachtverhaal voor, zeker vanaf de tiende eeuw toen de vogels als griffioenen werden beschreven en afgebeeld. Immers griffioenen waren de machtigste en krachtigste vogels die men toen kende, dus  moesten zij Alexander naar hogere sferen hebben gevoerd!

Alexander´s hemelreis

Een van de oudste afbeeldingen (rond 1100) die in middeleeuws Europa bewaard is gebleven, is een van de meest gedetailleerde en daar begon ik deze MOZAÏEK mee. In de prachtige Moissac-kloostergang werden twee scènes afgebeeld van Alexander's luchtreis, door anderen ook wel – m.i. minder juist – aangeduid als hemelvaart of hemelreis: eerst met twee aasstokken omhoog en daarna met de aasstokken naar beneden.

Ruim een halve eeuw later werden in drie Zuid-Italiaanse kerken mozaïekvloeren gelegd. Die in Otranto – gedateerd: 1164 – is bijna volledig bewaard gebleven: een juweeltje van circa 3 meter! Van de vloer in Taranto is vrijwel niets meer over en in Trani zijn slechts enkele fragmenten – gelukkig ook het grootste deel van de vliegende Alexander – tot ons gekomen.

In beide mozaïeken heeft rex Alexander een kroon op het hoofd en draagt hij een grijzig gewaad met witte cirkels. In Otranto zit hij op een soort troon die lijkt te rusten op de ruggen van de twee griffioenen. 

Vliegende Alexander populair

Eind twaalfde en begin dertiende eeuw was de vliegende Alexander blijkbaar populair. We vonden hem afgebeeld op kapitelen in de kathedralen van Freiburg im Breisgau, van Bitonto en van Basel, en zagen hem vliegen op kerkgevels in Monte Sant' Angelo, Fidenza, Venetië, Narni en het Duitse Remagen. Geen twee afbeeldingen zijn hetzelfde.

Berta met spinrokken

Honderd jaar geleden hadden kunsthistorici de vliegende Alexander nog niet herkend. Toen het reliëf aan de kathedraal van Fidenza voor het eerst werd gepubliceerd, dacht men dat het de uitdrukking "erano i tempi in cui Berta filava" verbeeldde. Dit gezegde – letterlijk: "dat waren tijden dat Berta nog spon" – betekent zoiets als de verzuchting "ach vroeger, dát waren nog eens goede tijden". De spinnende Berta was op de kerktoren afgebeeld, zo meende men. Dat ze met maar liefst twee spinrokken tegelijkertijd was afgebeeld, ach, dat zou wel de middeleeuwse manier van spinnen zijn geweest, zo concludeerde de geleerde heer. Met twee spinrokken tegelijk spinnen? Nee, hier is Alexander zittend op de troon weergegeven, twee aasstokken en twee prachtige griffioenen.

Santa Maria della Strada

Onze zoektocht bracht ons ook naar een van de mooiste plekjes in midden Italië. Bij Matrice staat het oude kloosterkerkje Santa Maria della Strada. De ligging op een terpachtige heuvel, het uitzicht, de eenvoud van het kerkje, de leuke afbeeldingen, een prachtige namiddag met sterke wind en blauwe lucht ... een fantastisch moment. Het kleine zuidportaaltje van de kerk werd zeker gebruikt door de vele pelgrims die hier langs kwamen op weg naar de heilige Nicolaas van Bari. Boven de ingang vliegt Alexander letterlijk naar de hemel, gesymboliseerd door het Lam Gods en door de Latijnse tekst "alleen wie handelt naar de wil van mijn [hemelse] Vader, zal het koninkrijk van de hemel binnengaan" (Matt 7.21).

Waarom?

Vraag blijft, waarom werd de vliegende Alexander in en aan de middeleeuwse kerken afgebeeld (twaalfde en dertiende eeuw)?

De mens is altijd al gefascineerd geweest door het onmogelijke, dus ook het vliegen. Ook de middeleeuwer kende die fascinatie en hield het onmogelijke soms voor mogelijk. Fabeldieren die écht bestonden – er waren relieken van griffioensklauwen! – en een Alexander die zijn grenzen verlegde. De wonderen van de wereld .... dat beeldde de middeleeuwer af.

Sommige kunsthistorici zien de vliegende Alexander als een negatief symbool, nl. van menselijke trots en hoogmoed. Vandaar dat de vliegende Alexander werd afgebeeld bij andere negatieve gebeurtenissen, zoals de zondeval of de bouw van de toren van Babel.

Aan de andere kant werd Alexander vaker in het positieve gezelschap weergegeven (Santa Maria della Strada). Dan is de luchtreis van Alexander toch eerder een voorbeeld voor de goede gelovige. De monnik in Moissac zag op het kapiteel afgebeeld dat, hoe groot Alexander ook was geweest, hij de hemel niet kon bereiken, omdat hij een ongelovige was. Voor de middeleeuwse monnik een duidelijke aansporing: hij kon door een 'goed' christelijk leven wél de hemel binnengaan die voor Alexander de Grote gesloten bleef!

Annet van Wiechen

beeld & tekst © conens & van wiechen

www.OudWeb.nl