Vanaf het begin van mijn studie intrigeren de mysterie-culten in het Romeinse rijk me. Op onze reizen bezochten we waar mogelijk Cybele-rotsen en Isis-tempels en voor Mithras gingen we zelfs ondergronds. Vandaar dat ik me nu al verheug op de september-studiedag over dit onderwerp die ik in Nijmegen ga geven. 

We kwamen in Benevento niet alleen voor de Trajanus-boog, maar ook voor Isis in een ander pareltje van de stad: het Museo del Sannio. Kern van het museum was de twaalfde-eeuwse kloostergang met een mooie, groene binnentuin. Op schitterende zuilen waren verschillende kapitelen én trapeziumvormige imposten met fantasierijke afbeeldingen geplaatst.

Dansende vrouwelijke centauren

Jezus' geboorte en de evangelisten leken me passende themata in deze monnik-ambiance. Maar ik bleef me verbazen over scènes waarin een arme ezel wordt aangevallen, vrouwelijke centauren dansen of draken met hun nekken in elkaar geknoopt zijn.

Wat zou de middeleeuwse monnik daar bij gedacht hebben? Met zo'n interessante kloostergang was mijn dag al helemaal goed, maar het allermooiste moest nog komen. Van de middeleeuwen liepen we naar een moderne zaal met rood en grijs geverfde staalcontructies. De zon scheen via de hooggeplaatste vensters naar binnen op de tentoongestelde stukken steen. En voor die 'stenen' kwamen we!

Een Isis-tempel in het Romeinse Beneventum?

In het begin van de twintigste eeuw vond men in Benevento een aantal Egyptische en egyptiserende standbeelden. De aanwezigheid hiervan doet vermoeden dat het Romeinse Beneventum een heiligdom heeft gehad voor de Egyptische goden en voor één in het bijzonder: Isis. Het bestaan van een Isis-tempel lijkt bevestigd te worden door een eerste-eeuwse tekst, al is de exacte tempel-locatie (nog) onbekend.

Twee obelisken, waarvan een sinds 1872 op het Piazza Papiniano staat opgesteld en van de andere een fragment in het museum staat, hebben een inscriptie in hierogliefen. De tekst is niet overal even duidelijk, maar in ieder geval wordt keizer en "zoon van Re" Domitianus (r. 81-96) genoemd en de grote godin Isis, de goddelijke moeder, de heerseres van de sterren, van de hemel, van de aarde en van de onderwereld, moeder van de goden, het oog van de zon. Een zekere Rutilius (of Lucilius) heeft dit monument – obelisken of tempel – voor de godin opgericht.

De tentoongestelde beelden in het museum zijn zowel Egyptisch uit de late periode (vierde eeuw vC) als Romeins uit de eerste en tweede eeuw nC. Tot de eerste categorie horen drie prachtige valk-beelden  die Isis' zoon Horus voorstellen en tot de laatste een diorieten beeld van Domitianus in strakke Egyptische houding en kleding.

Het Isis-mysterie

De populariteit van Isis in de Romeinse wereld was groot. Het was een religie waar zwijgplicht voor de ingewijden een vereiste was en helaas voor ons hielden de mysten zich eraan. Elke vondst kan wellicht weer een stukje van het Isis-mysterie-sluier oplichten. In Benevento zijn het beeld van een knielende Isis-priesteres met een prachtige Isis-knoop in haar gewaad  en een marmeren boot met twee voeten zeer bijzonder.

Resten van een Isis-van-de-zee?

Isis was in de Romeinse wereld ook bekend als Isis Pharia en als Isis Pelagia en men gaf daarmee haar band aan met de vuurtoren (Pharos) van Alexandrië en met de zee. Op munten in die wereldhaven geslagen ten tijde van de keizers Hadrianus (r. 117-138) en Antoninus Pius (r.138-161) is zowel de vuurtoren te zien als de staande Isis die een opbollend zeil vasthoudt.

Op munten van elders staat Isis met zeil in dezelfde houding in een boot.  Zou de stenen boot van Benevento een driedimensionale weergave kunnen zijn van deze Isis? Alleen haar voeten in sierlijke slippers op de bootbodem zijn bewaard gebleven. Als we hier de resten van zo'n Isis-van-de-zee-beeld hebben, dan zou dat een unicum zijn, zeker voor een plaats als Benevento dat niet aan zee ligt én waar Isis in de hierogliefen op de obelisken nergens met de zee in verband wordt gebracht!

Biografie van een Romeinse ezel

Bij andere beelden in dezelfde museumzaal kreeg ik een aha-erlebnis. Een van de belangrijke geschreven bronnen voor de Isis-cultus is de verrukkelijke, tweede-eeuwse roman Metamorphosen van Apuleius, beter bekend als De gouden Ezel. Hoofdpersoon Lucius verandert door zijn nieuwsgierigheid in een ezel. Het boek mag wat mij betreft Biografie van een Romeinse ezel  genoemd worden, want Apuleius beschrijft met humor de realistische lotgevallen van ezel Lucius. In het laatste hoofdstuk lezen we hoe Isis uiteindelijk Lucius verlost van zijn ezel-gedaante en ervoor zorgt dat de jongeman zich laat inwijden in haar cultus. We lezen wat Lucius allemaal moet doen en laten om zich Isis-myste te mogen noemen. Beschrijft Apuleius alles? Helaas voor ons, nee. De auteur houdt zich in en vertelt dat hij alleen datgene zal beschrijven dat de oningewijden mogen weten! 

Isis-processie

Wat hij wel beschrijft en wat elke Romein ook zelf jaarlijks kon zien, is de grote, openbare Isis-processie die in begin maart plaats vond. Het voorste deel van de stoet leek op een carnavaleske optocht met muziek, maar daarna nam het plechtige karakter toe. Ingewijde mannen en vrouwen volgden in zuiver witte gewaden en priesters droegen diverse rituele attributen. Uiteindelijk volgde de hogepriester die in zijn omhulde handen de beeltenis droeg van de grote godin, niet als beeld maar als een soort gouden, uitgeholde urn versierd met Egyptische figuren.

In Benevento zag ik Apuleius' woorden misschien in een van de levensgrote diorieten priesterbeelden terug. Helaas is het stenen priesterhoofd verdwenen, maar in zijn handen onder zijn gewaad houdt hij een bolvormig attribuut vast. Is dat de 'beeltenis' van grote godin of een vaasje met gewijd Nijlwater?

We zagen nog veel meer beelden verbonden met de Isis-cultus in Benevento. Ik waande me echt even in zonnige Isis-sferen.

Terug in de kloostergang dacht ik in alle rust aan de eeuwen die mij scheidden van de middeleeuwse monnik & de Romeinse Isis-vereerder. In tijd waren ook zij ver van elkaar verwijderd en hun religie was verschillend, maar ik zag zeker overeenkomsten in hun levens: de toewijding aan de godheid, het vasten, de retraite, de processies, het onderwijs & de inwijding, de spiritualiteit & de hoop op een betere toekomst (na het leven) én een heilige moeder met haar zoontje liefdevol in haar armen.   

Annet van Wiechen
beeld & tekst © conens & van wiechen
www.OudWeb.nl