Wat is het verhaal van de Romeins god Janus?
© conens & van wiechen
De god & zijn twee hoofden
23 december 2015
Zo tegen oud & nieuw denk ik altijd aan die goede oude Janus. Deze dubbelhoofdige god heeft een ondoorgrondelijk verleden. Hij is de beschermgod van poorten, deuren en doorgangen. Hij werd gezien als poortwachter van de godenhemel (vergelijk Petrus!) en werd vaak als eerste god in de gebeden aangeroepen. Maar waar kwam hij vandaan? Aan het begin van onze jaartelling tastten de Romeinen ook al in het duister, maar zij stoften oude riten af en bedachten daar een mooi verhaal omheen.
Plinius meldde ons dat in de Janus-tempel in Rome een stokoud, meer dan levensgroot bronzen beeld stond, een van de oudste van Rome. Misschien dateerde dat beeld wel uit de zesde eeuw vC. Maar hoe zag dat beeld eruit? Het heeft ruim duizend jaar in Rome gestaan om daarna in de mist van de geschiedenis te verdwijnen. De oudste afbeelding van de dubbelhoofdige Janus komt voor op bronzen munten uit de derde en tweede eeuw vC.
Janus de waakzame deurbewaarder
De beide goddelijke hoofden hebben grote ogen en dat moet ook wel, want Janus was dé waakzame deurbewaker. De achterzijde van de munt toont een scheepsvoorsteven. Toen Ovidius in zijn feesten-kalender-boek (Fasti) de god sprekend opvoerde bij de januari-feesten, vroeg de schrijver aan Janus waarom er een schip was afgebeeld op zijn munt. De god antwoordde dat de mensen op die manier de herinnering levend hielden aan de komst van de landbouwgod Saturnus, die – uit de godenhemel verdreven – over de wereld zwierf en per schip in Latium aankwam, waar hij gastvrij werd verwelkomd. "Ik regeerde toen", aldus Janus, "op de heuvel die mijn naam kreeg: Janiculum" (Gianicolo, Rome).
Archeologie Online is van de makers van Archeologie Magazine. Meer weten over dit prachtige magazine? JA GRAAG!
Dat waren nog eens goede oude tijden, mijmerde Janus verder. Toen goden nog op de aarde leefden en de zonden van de mensen Rechtvaardigheid nog niet hadden verjaagd. "Ik heb niets van doen met oorlog. Ik ben de bewaarder van de vrede en deuren, en dit is mijn wapen", sprak Janus in Ovidius' woorden terwijl de god zijn sleutel aan de schrijver liet zien.
Houten Janus-tempel op het Forum Romanum
Toen Octavianus eenmaal de macht had en als keizer Augustus regeerde, wilde hij normen en waarden uit het verleden herstellen. Een groot voorbeeld voor hem was Numa, de mythische opvolger van Romulus als koning van Rome. Hij zou – zo geloofde men – goede wetten en religieuze regels hebben vastgesteld, zoals Augustus' tijdgenoot Ovidius in zijn Metamorphosen beschreef. Hij zou ook de houten Janus-tempel – of liever doorgang – op het Forum Romanum hebben gebouwd en hij zou verordoneerd hebben dat de beide tempelpoorten alleen in vredestijd gesloten mochten worden. Augustus, die de Janus-tempel restaureerde, schreef in zijn testament dat de tempelpoorten vóór hem slechts tweemaal gesloten waren, maar "toen ik Rome leidde" driemaal.
Poorten wél of niet gesloten?
Zelfs Augustus' tijdgenoten wisten niet meer precies, waarom die poorten nu wel of niet gesloten moesten worden. Vergilius dichtte in zijn Aeneïs (in de vertaling van Piet Schrijvers):
"Er staat een dubbele poort, die de poort van de oorlog genoemd wordt,
een heilig vereerde plaats vervuld van vrees voor de krijgsgod.
Hij wordt gesloten door honderd bronzen grendels en honderd
duurzame, ijzeren bouten, de deur wordt bewaakt door Janus.
Als de senaat officieel een oorlogsbesluit heeft genomen,
ontgrendelt de consul persoonlijk, ....de knarsende deuren:
hij verklaart zelf de oorlog ....
Dus de tempel herbergde de Oorlog die door de poorten te openen werd losgelaten. Maar Ovidius meende juist dat de Vrede binnen huisde en ook Horatius noemde Janus "vergrendelde beschermer van de vrede". Hoe dan ook, de Janus-tempel speelde een rol in de Romeinse, militaire geschiedenis, maar behalve een afbeelding op een munt en de summiere beschrijving van Vergilius, is er verder niets over de Janus-tempel op het Forum Romanum bekend.
Wat heeft Janus met januari te maken?
Ovidius plaatste Janus heel duidelijk aan het begin van het jaar (bij 1 januari) en noemde Janus, "de opener van het jaar". De maandnaam zou dan zijn afgeleid van Janus. Dat lijkt logisch, maar er is iets vreemds aan de hand. Oorspronkelijk begon het Romeinse jaar met maart en was januari de elfde maand. De naamgeving van de laatste maanden van ons jaar spreken boekdelen: oktober was de achtste, november de negende en december de tiende maand. De verandering van het jaarbegin vond plaats in de tweede eeuw vC.Hoe is Janus – die al een veel langere traditie had in Rome vóór de tweede eeuw vC – dan in verband te brengen met januari?
Een groot raadsel
Geen wetenschapper weet het nog! Het is een raadsel, waarvan de oplossing ergens in het verleden begraven ligt. Maar het was geen probleem voor de middeleeuwer. Zoals in de eerste eeuw van onze jaartelling januari al gold als eerste maand, zo bleef die maand tot op de dag van vandaag verbonden met Janus.
Middeleeuwse beeldhouwers in Chartres gaven de personificatie van januari dan ook een dubbelhoofd. Het oude, baardige gezicht kijkt naar het oude jaar en het jonge, baardloze gezicht symboliseert het nieuwe jaar.
Een rouwtuin
Een ander dubbelhoofd kwam ik tegen in het Italiaanse Bomarzo, waar ik me thuis voelde in de wonderlijke, zestiende-eeuwse beeldentuin van de belezen Vicino Orsini. Heel creatief heeft de eigenaar zijn tuin tot een privé-bosje gemaakt waarmee en waarin hij zijn geliefde, overleden vrouw wilde eren. Een tuin om je rouw gestalte te geven, een prachtidee! En inspiratie haalde hij uit de klassieken, zoals Apuleius' roman De gouden ezel met het prachtige sprookje over Amor & Psyche. Orsini heeft ook beelden laten maken van twee- of meerhoofdigen. Vrouwenhoofden met bovenop een vruchtenmand en ook deze dubbelhoofdige 'Janus'.
Hij lijkt meer op Pan, de god van het bos, de panische schrik en de panfluit! Toepasselijk in een privé-bosje! Al deze stenen bustes zijn decoratieve beelden, die alle kanten op kijken en dus uitstekend passen in een grote tuin. Ze versterken het gevoel van uitgestrektheid en nodigen uit het volgende beelden-wonder te gaan beijken.
Janus in Nederland
Maar ook dichtbij huis kwam ik Janus tegen. Als er in Nederland één monument is dat iedereen zou moeten kennen dan is dat wel het zeventiende-eeuwse stadhuis van Amsterdam. Nergens is de eenheid van het zeventiende-eeuwse woord & beeld & gedachtengoed zo goed te zien. Toen kende men z'n klassieken! In de galerij rond de centrale burgerzaal zijn goden verbeeld, die tevens personificaties van planeten zijn. In één hoek is het godenpaar Saturnus en Kybele afgebeeld in twee levensgote marmeren (half)beelden. Saturnus is hier de god van de landbouw (sikkel, korenschoof) en de tijd (zandloper). Hij slokt een kind op, zoals de tijd de jeugd verslindt. Bij zijn rechtervoet is een dubbelhoofdige Janus-buste te zien, zoals de middeleeuwer ook al het begin van het nieuwe jaar symboliseerde.
Zoals Janus en Saturnus op derde-eeuwse (vC) Romeinse munten verbonden waren, zo zijn ze dat ook tweeduizend jaar later in het Amsterdamse stadhuis.
Annet van Wiechen
beeld & tekst © conens & van wiechen
