Voor het eerst zagen we 'm in het museum van Timgad, het Romeinse Thamugadi, in Algerije: een prachtige stenen sarcofaag met een deur-op-'n-kier. Omlijst door twee zuiltjes met kapiteel, die het timpaan dragen met een palmetvormige decoratie op de hoek, is een stevige deur gebeeldhouwd. Elk van de twee deurhelften is in tweeën gedeeld. In het onderste paneel hangt het ronde deurhandvat. Bovenin hangt de sleutel aan de ketting en de extra deurketting bungelt los van zijn insteekdoosje rechts. Een deur op een sarcofaag .... niet zomaar een deur, de deur staat zelfs uitnodigend op een kier!

Wat betekent die deur?

Wat is de bedoeling van die deur? Was het een eenmalig grapje van beeldhouwer of opdrachtgever? Is het de bedoeling dat de dode via die deur naar het hiernamaals of de onderwereld gaat of symboliseert de deur juist de hoop op een terugkeer?

Zo'n leuk elementje sla je op in je achterhoofd; eens zullen we uitzoeken wat die deur daar doet. En zoals het zo vaak gaat, eenmaal attent op een detail zie je soortgelijke details steeds vaker. Nadat we de deur op een Romeinse sarcofaag ontdekt hadden, kwamen we 'm tegen in Pisa, in Istanbul, in Palermo, in Rome, in Florence, in Antalya, in Córdoba, in Parijs .... Verspreid over de wereld zijn er nu nog bijna tachtig Romeinse deur-sarcofagen bewaard gebleven. Kunnen we achter het verhaal van die deur komen?

Zuilen-sarcofaag in Istanbul

In het Turkse Iznik werd een gigantische marmeren sarcofaag gevonden die rond het midden van de derde eeuw nC werd gemaakt. Een zgn. zuilen-sarcofaag, want in een architectonisch decor staan mannen en vrouwen gegroepeerd tussen zuilen. Op de korte kant van deze sarcofaag – nu in het Archeologische Museum van Istanbul – staan een man en een vrouw aan weerszijden van een deur. Deze deur staat niet open, sterker nog: hij kán niet open omdat er een offertafel tegenaan geplaatst is. Deze deur moet wel het graf voorstellen; de nabestaanden eren door offergaven de dode die - zo geloofde men - door zijn "goede" leven in de onvoorstelbare onderwereld bijna goddelijke status heeft gekregen.

Strigilis-sarcofaag

Van de sarcofagen-met-deur, die in het westelijke deel van het Romeinse Rijk (vooral Italië) werden gemaakt, hebben vrijwel alle een deur die op een kier staat. De meest eenvoudige zijn die in Timgad en in de crypte van de duomo in Palermo, waar de Romeinse sarcofaag in de middeleeuwen werd hergebruikt als grafmonument voor een in 1311 gestorven aartsbisschop van Palermo. Beide sarcofagen hebben op de twee voorste hoeken een zuiltje, in het midden de deur-op-'n-kier en de rest van de voorkant is gedecoreerd met een eenvoudig, maar fascinerend patroon van flauwe S-vormige cannelures. Deze in de Romeinse tijd zo populaire decoratie geeft deze stenen doodskist zijn naam: strigilis-sarcofaag. De strigilis – een metalen schraper die Romeinen bij het baden gebruikten om vuil en olie van het lichaam te schrapen – had die S-vorm, vandaar de benaming.

Bij beide deuren is in het tympaan een krans met linten afgebeeld, tekenen van grote eer en triomf. Op de Palermo-deur staan ramskoppen afgebeeld, een verwijzing naar de offers die tijdens de begrafenis-riten plaatsvonden. Maar waar slaan die triomftekenen op en wat wil die deur-op-'n-kier nou symboliseren?

Sarcofaag in het Alcazar van Córdoba

In het Alcazar van Córdoba staat een enorme marmaren sarcofaag uit het einde van de derde eeuw. Het lijkt te gaan om een sarcofaag van een echtpaar. Links is de vrouw met boekrol afgebeeld met een vrouwelijke verwante en rechts de man – ook met boekrol – met een oudere mannelijke figuur (zijn bediende?). De centrale deur is rijkversierd. Elke deurhelft bestaat uit vijf rechthoekige panelen: drie kleine en twee grote waarop boven een ramskop en onder een leeuwenkop met rond handvat is afgebeeld. Op échte deuren waren ook vaak leeuwenkoppen afgebeeld; zij zouden het kwaad afweren en het huis beschermen. De omlijstende, gedraaide zuiltjes dragen een tympaan met twee vogels kijkend naar een vaasje in het midden. Op het dak de bekende palmetten en als verdere decoratie aan elke kant een triton. Een triton is een zeewezen, een man wiens romp in een vissenstaart eindigt. Door het blazen op zijn schelp was hij in staat – tenminste als we de dichter Ovidius mogen geloven! – woelige baren tot rust te brengen en het zeeoppervlak weer glad te strijken. Bij een reis naar het onbekende is een Triton dus goed gezelschap!

De sarcofaag die ons wellicht iets verder kan helpen met de symboliek van de deur-op-'n-kier is die in Florence. Deze heeft nog meer details en toevoegingen dan die in Córdoba. Man en vrouw staan ook hier in nissen aan weerszijden van de iets geopende centrale deur die omlijst wordt door rechthoekige pijlers en twee Victoria-figuurtjes (overwinningsfiguurtjes). In het tympaan is de adelaar afgebeeld. Deze vogel van Jupiter (Zeus) was bij uitstek de vogel die de mens begeleidde van het hier naar het "daar". Bovenop het dak zweven nog eens twee Victoria-figuurtjes. Elke deurhelft is ook hier weer verdeeld in vijf rechthoekige kleine en grote panelen; onderop de leeuwenkoppen en bovenin het hoofd van Medusa. Zij werd - net als de leeuw - ook als kwaad afwerend beschouwd!

Hermes en Mercurius in de deuropening

Veel overeenkomsten dus met de eerdere sarcofagen, maar ...... hier zien we een figuur IN de deuropening staan! Dit is Hermes of Mercurius met een beursje – als god van de handel! – in de ene en zijn bekende caduceus of kerykeion in de andere hand. Mercurius of Hermes was de bode van de goden, daarom droeg hij deze typische herauten-staf: een olijftak omwonden met linten. In Mercurius' geval werd deze staf aangevuld met slangen die geassocieerd werden met de dood. Een passend attribuut voor de Psychopompus, de Zielenbegeleider die Hermes (Mercurius) ook was! Het lijkt er dus op dat Hermes in de deur staat die leidt naar het "hiernamaals", naar de Hades, naar de onderwereld. Een deur die al vanaf Homerus in de klassieke literatuur wordt beschreven.

De onderwereld-deur op een sarcofaag .... een prachtige en duidelijke beeldtaal. Maar één vraag blijft toch nog open. Die deur is afgebeeld op een grafmonument, dus de dood is al een feit. Waarom dan die onderwereld-deur bijna uitnodigend op 'n kiertje gezet?

Er waren in de Romeinse wereld heel wat verschillende ideeën met betrekking tot het leven na de dood, van zeer deprimerend tot heel positief. In het laatste geval geloofde de Romein in een nieuw en veel beter leven na de dood. Zou dan die deur-op-'n-kier juist dat idee weergeven? Geen definitief afgesloten grimmige onderwereld, maar een "hiernamaals"-deur die juist uitnodigend openstaat. Het lijkt wel of het betekent dat de dode – als hij dat zou willen – kan terugkeren, maar daar heeft hij geen enkele behoefte aan. Zijn leven na de dood is positief en prettig, beter dan op aarde! Vandaar die Victoria-figuurtjes ... de dood was overwonnen! Een deur-op-'n-kier maakt ook communicatie mogelijk, al was het alleen maar in de geest. Een troostrijke gedachte voor de achterblijvers !

Annet van Wiechen

beeld & tekst © conens & van wiechen
www.OudWeb.nl