Iedereen kent het gouden masker van Toetanchamon en iedereen kent de Grote Piramide van Cheops. Het zijn stuk voor stuk iconen, maar wat veel mensen niet weten is dat het Egypte van de farao's nog eindeloos veel meer heeft te bieden. Dit keer: een bijzonder verhaal rondom de sfinx.

Wie Egypte zegt, zegt piramides. Het land heeft er in totaal zo'n 104, waarvan het gros meer op een ingezakte heuvel van zand en puin lijkt dan op een grote fiere graftombe, maar de meest bekende van allemaal zijn natuurlijk die van Gizeh. Een plaatsnaam die misschien niet bij iedereen meteen een belletje doet rinkelen, maar het aangezicht van de locatie daar is zo iconisch dat waarschijnlijk werkelijk élke wereldburger het wel kent.

Een vreemde eend

Drie kolossale driehoeken van steen, oprijzend uit het gele woestijnzand en op de voorgrond het immer goedlachse gelaat van de sfinx – dát is Gizeh. Zowel de drie grote piramides (toebehorend aan de farao's Cheops, Chephren en Mycerinos) alsmede de sfinx stammen uit het tijdvak dat onder egyptologen als 'Oude Rijk' te boek staat (2686-2181 v.Chr.). Daarnaast behoren ook de tempelrestanten en particuliere graven om deze vier monumenten heen qua datering tot die specifieke periode. Tussen de voorpoten van het grote leeuwenbeeld-met-mensenhoofd echter staat een zogenaamde “stèle” (een rechtopstaande stenen plaat met daarop teksten en afbeeldingen) die uit omstreeks 1390 v.Chr. stamt, duizend jaar ná het Oude Rijk. Een vreemde eend in de chronologische bijt, kortom. Wat is hier aan de hand?

Zandstormen

Tegenwoordig ligt de sfinx er netjes en vrijstaand bij, met behalve zijn kop ook het lichaam volledig uitgegraven, maar dat is niet altijd zo geweest. Op tekeningen uit de tijd van Napoleon (geboekstaafd in zijn beroemde Description de l'Egypte) is goed te zien dat het beeld het soms flink heeft te verduren van alle woestijnzand om hem heen. Op plaat A.V.11 (zie hieronder) zijn alleen kop en hals nog te zien, de rest van het beeld is geheel onder het zand verdwenen. Een situatie die vaker voorkwam, want, zo wil het verhaal, ook ten tijde van farao Amenhotep II (1453-1419 v.Chr.) lag de 'leeuw van Gizeh' voor het grootste deel verscholen in de golven van de woestijn.

Voor wat, hoort wat

Eén van de zonen van deze farao, prins Thoetmosis, was, zo staat op die stèle bij de sfinx beschreven, op een goede dag aan het jagen in het gebied rondom Gizeh. Na afloop rustte hij even uit bij het half in het zand verzonken grote beeld en al snel viel hij er in slaap. Tijdens dat dutje, zo wil de overlevering, kreeg hij vervolgens een droom en de hoofdpersoon daarin was niemand minder dan Egyptes zonnegod – in de gedaante van, jawel, de sfinx. De jonge prins, zo luidde de boodschap die hem werd verkondigd, werd gevraagd om het beeld te bevrijden van al het zand en als dank zou hij dan, nadat die klus was geklaard, een heel bijzonder cadeau krijgen. Geen goud, geen landerijen en geen vrouwen, die had hij als zoon van de farao immers al in overvloed, maar het koningschap van Egypte. Prins Thoetmosis zou, als hij gehoor gaf aan de zonnegod, spoedig farao Thoetmosis zijn.

Gelukt!

De stèle, die bekendstaat als 'droomstèle', is gemaakt van graniet, 15 ton zwaar en 3,6 meter hoog. De onderste twee derden van de monumentale steen bestaan uit lange rijen inscripties (voor een flink deel verweerd) en op het bovenste stuk bevinden zich vooral afbeeldingen. Onder een gevleugelde zonneschijf is te zien hoe de sfinx wordt aanbeden door Thoetmosis en als je goed kijkt, dan zie je op het hoofd van de prins een kroon en naast zijn gezicht een zogenaamde cartouche-lus, een kringetje dat werd geplaatst rondom faraonamen. Inderdaad: de prins is uiteindelijk koning geworden. Koning Thoetmosis IV.

Te mooi om waar te zijn?

Het klinkt allemaal te mooi om waar te zijn, leuk doch onrealistisch, en misschien was het dat ook wel. Rondom de zonen van Thoetmosis' vader, Amenhotep II, bestaat nog wat onduidelijkheid, maar het is goed mogelijk dat hij een zoon had die ouder was dan Thoetmosis. Vlakbij, opnieuw, de sfinx werd ooit een andere stèle gevonden, een waar waarschijnlijk die oudere broer op staat afgebeeld, maar de bijbehorende namen en titels erop zijn vakkundig weggebeiteld. Het zou, kortom, zomaar kunnen dat Thoetmosis zijn oudere broer had weg weten te werken van de troon en vervolgens het zonnegodverhaal verzon om een en ander te maskeren. Ofwel: droom, of dekmantel? Wie het weet mag het zeggen, maar op de sfinx hoeft u daarbij niet te rekenen, want die zwijgt – als altijd. ______________________________________________________________

* John Baines, Jaromír Málek, Atlas van het oude Egypte, Uitgeversmaatschappij Agon, 1995 * Matthias Seidel, Regine Schulz, Kunst & Architectuur Egypte, Könemann/Tandem Verlag, 2005 * Meerdere auteurs, Description de l'Egypte, Taschen, 1994 (moderne herdruk) * Peter A. Clayton, Kroniek van de farao's, Uitgeverij J.H. Gottmer, 1995 * Mark Lehner, Piramides (oorsprong · functie · bouw · mysteries · typen), Bosch & Keuning, 1998 * Aidan Dodson, Dyan Hilton, The Complete Royal Families of Ancient Egypt, Thames & Hudson Ltd., 2010