Iedereen kent het gouden masker van Toetanchamon en iedereen kent de Grote Piramide van Cheops. Het zijn stuk voor stuk iconen, maar wat veel mensen niet weten is dat het Egypte van de farao's nog eindeloos veel meer heeft te bieden. Deze maand: een duo dat vragen oproept...

Elke wetenschap heeft zo zijn controverses. In de meteorologie wordt gesteggeld over het veranderende klimaat, de astronomie is er nog niet uit qua buitenaards leven en ook binnen de egyptologie is lang nog niet alles bediscussieerd. Soms omwille van gebrek aan voldoende gegevens, bijvoorbeeld aangaande het prille begin van Egyptes beschaving, maar soms ook is het vooral een kwestie van interpretatie. Dit is bijvoorbeeld het geval met de zogeheten mastabatombe van Nianchchnoem en Chnoemhotep, daterend uit circa 2340 v.Chr.

Graven vol reliëfs

Saqqara, ongeveer 20 kilometer ten zuiden van Egyptes hoofdstad Caïro gelegen, geldt als een van de belangrijkste archeologische vindplaatsen uit de faraotijd. Verreweg het bekendste monument van deze immense dodenstad is de zogeheten trappenpiramide van farao Djoser (de oudste piramide van het land), maar om dit 60 meter hoge koningsgraf heen liggen verschillende andere piramides en, vooral, heel veel particuliere tombes. Gebouwd voor leden van het hof en voor hoogwaardigheidsbekleders bevatten deze graven muren vol reliëfs – soms zonder, maar dikwijls nog altijd mét de oorspronkelijke kleuren. Afgebeeld zijn funeraire thema's (offerandes, het dodenbanket), landbouwtaferelen (landbewerking, wijnpersing) en allerhande andere scènes uit het dagelijkse leven van destijds (jacht, scheepvaart, houtbewerking).

Realistisch vissen vangen

Een van de tombes in Saqqara behoorde toe aan de heren Nianchchnoem en Chnoemhotep. Beiden bekleedden zij een topfunctie in de zonnetempel van farao Nioeserre en daarnaast waren ze opzichters van de koninklijke manicuren. Ontdekt in 1964 wordt hun graf gezien als een van de mooiste van de gehele plaatselijke dodenstad. De heren zijn afgebeeld tijdens de jacht, houden toezicht op het werk op het land en door alle scènes heen staan ettelijke hiërogliefen. Er zijn stoeiende bootlieden op een papyrusboot te zien (tijdens een kennelijk kwartiertje pauze), er is een priester die wierook brandt voor de beelden van de beide overledenen en daarnaast is er een visvangsttafereel. Vlakbij de ingang en dermate realistisch aangebracht is te herkennen op welke vissen er werd gejaagd (de Tilapia nilotica en de Lates nilotius). De verre-, verreweg bekendste afbeelding echter bevindt zich ergens helemaal aan het einde van het monument en is, om het zo te zeggen, bepaald niet onomstreden.

Broers? Of is er meer aan de hand?

De wetenschappelijke literatuur, zo meldt een krantenstuk in The Dallas Morning News over het graf, verwijst vaak naar Nianchchnoem en Chnoemhotep als tweelingen of broers en om die reden wordt de tombe ook wel 'het graf van de broers' genoemd. Op de beroemde afbeelding echter zijn ze, staande tegenover elkaar, te zien met ieder een arm om de ander heengeslagen en tippen hun neuzen elkander liefdevol aan. Een pose die in het geval van twee broers op z'n zachtst gezegd nogal ongebruikelijk zou zijn. Sterker nog: dat twee mannen van gelijke maatschappelijke statuur samen één tombe deelden was in het oude Egypte, zo schreef The New York Times in 2005 over de kwestie, “extreem zeldzaam”. Normaliter waren het man, vrouw en kinderen die in deze tombes werden bijgezet en hoewel Nianchchnoem ook inderdaad een vrouw had, is haar beeltenis reeds in de oudheid bijna geheel van de banketscène in het graf verwijderd en is het elders Chnoemhotep die de plek inneemt waar normaliter juist de vróúw van de grafeigenaar stond.

Homokoppel? Of is dat te voorbarig?

Het moge duidelijk zijn: op de bewering dat beide heren broers waren valt het een en ander af te dingen en ze wordt dan ook niet door iedereen onderschreven. Sterker nog: wie hen googled zal de mannen vaker betiteld zien als 's werelds eerste homostel dan als broers. Een idee dat vooral onder homorechtenactivisten op veel steun schijnt te kunnen rekenen, maar de wetenschap is, zoals het hoort, voorzichtiger. “Als de knuffelscène in het graf een man-vrouwsamenstelling had in plaats van een man-mansamenstelling”, zo meent de ene egyptoloog, “dan zou er weinig twijfel zijn over wat we hier zien”, maar, zo vindt een andere egyptoloog, als we er zo naar kijken, dan bezien we de boel te zeer vanuit een hedendaagse bril en is er niet genoeg oog voor de bredere culturele context. Hoe dan ook: de namen van Nianchchnoem en Chnoemhotep zijn, geen grapje, in sommige hiërogliefen in het graf samengestrengeld tot een woordspelletje dat “verbonden bij leven en bij dood” zou kunnen betekenen. Welke theorie men verder ook aanhangt, die bewering is zeker. Hun namen worden voor  eeuwig in één adem genoemd.

* Alberto Siliotti, De Piramiden van Egypte, Veltman Uitgevers, 2003
* Toby Wilkinson, The Thames & Hudson Dictionary of Ancient Egypt, Thames & Hudson Ltd, 2008
* John McCoy, The Dallas Morning News, 'Evidence of gay relationships exists as early as 2400 B.C.', 20 juli 1998 (via www.egyptology.com/niankhkhnum_khnumhotep/dallas.html)
* John Noble Wilford, The New York Times, 'A Mystery, Locked in Timeless Embrace', 20 december 2005 (via www.nytimes.com/2005/12/20/science/a-mystery-locked-in-timeless-embrace.html?_r=0)

Foto via oxfordexpeditiontoegypt.com