Iedereen kent het gouden masker van Toetanchamon en iedereen kent de Grote Piramide van Cheops. Het zijn stuk voor stuk iconen, maar wat veel mensen niet weten is dat het Egypte van de farao's nog eindeloos veel meer heeft te bieden. Zoals, bijvoorbeeld, een scala aan scarabeeën.

Het is, naast de piramide, mummies en hiërogliefen, een van dé symbolen van het oude Egypte: de scarabee. Variërend van kleine stenen of glazen exemplaren, veel gebruikt als amulet, tot een gevleugeld exemplaar uit het graf van Toetanchamon, die is gemaakt van lapis lazuli op een bodem van goud, de vleugels ingelegd met kornalijn, turkoois en groene veldspaat.

Scarabee symbool van wedergeboorte

De scarabee was hét symbool van wedergeboorte en was dat niet zonder reden, want het zo typisch Egyptische kevertje was gebaseerd op een écht bestaand diertje: de mestkever 'Scarabaeus sacer'. Deze rollen met balletjes mest of modder, alwaar de vrouwtjes hun eitjes inleggen. Het schijnbaar spontane eruit kruipen van de jonge kevertjes, alsof ze vanuit het niets uit de mestballetjes kwamen, interpreteerden de oude Egyptenaren als symbool voor ontwikkeling en nieuw leven.

Symbool van Chepri

In engere zin was de scarabee het symbool van de god Chepri, de verpersoonlijking van de opkomende zon. Het was zijn taak om de zon iedere ochtend richting oostelijke horizon te duwen, zoals de mestkevertjes hun mestballetjes voortduwen, waarna het stokje werd doorgegeven aan Ra, de middagzon, en vervolgens Atoem, de ondergaande zon. Chepri, wiens naam van het oud-Egyptische woord voor 'worden' en 'ontwikkelen' stamt ("cheper"), had geen eigen cultuscentrum, en dus geen eigen kolossale tempel, maar zijn symbool, de scarabee, was werkelijk overal.

Multifunctioneel kevertje

Als amulet, zoals gezegd, maar bijvoorbeeld ook als zegel, daar de vlakke onderkant uitermate geschikt was voor namen of korte teksten. Een ander type scarabee was de zogeheten hartscarabee, doorgaans wat groter, waarin spreuk 30b van het Dodenboek was gekerfd en die met de mummie werd meegegeven. Een mooi voorbeeld hiervan is de hartscarabee van Djehoety, belangrijk generaal en door farao Thoetmosis III benoemd tot bestuurder van Egyptes veroverde gebiedsdelen in Syrië. De in goud gelijste scarabee, tegenwoordig onderdeel van de collectie van het Leidse Rijksmuseum van Oudheden, is gemaakt van nefriet (een grijsgroene steen), meet 5 bij 8 centimeter en zit bevestigd aan een 33 centimeter lange gouden ketting.

Scarabee als herdenkingssymbool

Naast symbolische en funeraire taken was er ook een meer wereldlijke rol weggelegd voor Chepri's populaire heilige diertje en ook hiervan is in Leiden een voorbeeld te vinden. Gemaakt van hyperstheen, groengeglazuurd en 8,8 bij 5,8 bij 3,3 centimeter groot. Het betreft een zogenaamde herdenkingsscarabee, enigszins vergelijkbaar met onze hedendaagse herdenkingsmunten, en wat wordt herdacht is het huwelijk van farao Amenhotep III met zijn voornaamste koningin, op de scarabee omschreven als "de grote koningsvrouwe Teje". Er zijn in totaal 56 van deze "huwelijksscarabeeën" bewaard gebleven, maar het bleef daar bepaald niet bij, want ook andere mijlpalen van zijn bewind liet Amenhotep gedenken middels dit soort speciale kevertjes. Zo waren er scarabeeën voor zijn huwelijk met een buitenlandse prinses, werd de aanleg van een recreatiemeertje bij het paleis herdacht met een ere-kevertje en zijn er "leeuwenjachtscarabeeën" teruggevonden, waarop trots staat vermeld dat Amenhotep in zijn eerste tien regeringsjaren hoogstpersoonlijk ruim 100 leeuwen schoot.

Vies, maar heilig water

Eigenlijk zou je kunnen zeggen dat Amenhotep dé scarabeeënfarao was, want behalve om zijn series herdenkingskevers heeft hij ook nog een andere scarabee op zijn naam staan. Een scarabee die misschien wel de grootste van allemaal is, en waarvoor je in Karnak moet zijn, bij het gigantische voor oppergod Amon gebouwde tempelcomplex. Een in het oog springend onderdeel van dat monumentale stuk Egypte, zeker als je vanuit de lucht naar Karnak kijkt, is het zogeheten 'Heilige Meer', een grote rechthoekige waterpartij (200 bij 117 meter) waar in de faraotijd op feestdagen met bootjes op werd gevaren en waar dagelijks ganzen in zwommen (zij hadden er zelfs hun eigen nachtverblijfje). Het water, grondwater, heeft tegenwoordig een smerige algenkleur en zit vol parasieten ("u dient elk contact met het water te vermijden", aldus egyptoloog Kent Weeks), maar aan de noordwesthoek van het meer bevindt zich een bijzonder beeld. Geen farao, geen sfinx en ook geen koningin, maar een reuzenscarabee, compleet met pootjes, schilden en ogen. Mogelijk stonden dergelijke giganten ooit bij meer tempels (misschien wel alle tempels?), maar dat is gissen, want alleen die van Karnak is nog over.

Reuzenscarabee

Staande op een grote granieten sokkel was het farao Taharka (690 – 664 v.Chr.) die de XXL-kever hier neerzette, maar gebouwd heeft hij hem niet. Oorspronkelijk was deze scarabee onderdeel van een viertal en dat kwartet stond eerst bij de dodentempel van Amenhotep III, aan de andere oever van de Nijl. Over het beeld zelf valt niet zoveel te vertellen, het is een uit de kluiten gewassen doch realistisch gebeeldhouwde kever, maar de sokkel vormt in wezen een soort stèle (steen met inscripties). Te zien is, in het gehavende middenstuk, farao Amenhotep III die twee vaasjes offert aan de god Atoem, daarboven en -onder staan hiërogliefen en helemaal bovenaan prijkt een gevleugelde zonneschijf.

Scarabee voor de liefde?

Toeristen lopen vandaag de dag soms niet één, niet twee en ook geen drie, maar wel zéven rondjes rondom de reuzenscarabee. Niet omdat ze het beeld extra goed willen bekijken, maar omdat wordt gezegd dat je dan geen liefdesproblemen meer zal hebben of zelfs zwanger wordt. Het is nergens op gestoeld, geen bron beweert dat dit door de Egyptenaren zelf werd geloofd en gedaan in de tijd van de farao's, maar het laat, samen met alle aan toeristen verkochte souvernirscarabeeën, wel mooi zien dat de symboolwerking van het kleine Egyptische kevertje nog altijd niet is uitgedoofd. Van amulet naar gedenkkever en van reuzenexemplaar naar toeristendingetje; Egyptes aloude vernieuwingssymbool, zo zou je kunnen zeggen, blijft zich vernieuwen.

______________________________________________________________
* Ian Shaw, Paul Nicholson, The dictionary of Ancient Egypt, British Museum Press, 1995
* Cyril Aldred, Juwelen van de farao's, Unieboek bv, 1978
* Richard H. Wilkinson, The Complete Gods and Goddesses of Ancient Egypt, Thames and Hudson Ltd., 2003
* Arnold Jan Stuart, Egyptian Artefacts from the Frits Lugt Collection - Vol. I (text), Fondation Custodia, 2010
* Matthias Seidel, Regine Schulz, Kunst & Architectuur Egypte, Könemann/Tandem Verlag GmbH, 2005
* Hans D. Schneider, Maarten J. Raven, De Egyptische oudheid, Staatsuitgeverij 's-Gravenhage, 1981
* Joann Fletcher, Zonnekoning van Egypte - Amenhotep III, Icob BV, 2000
* Kent R. Weeks, De schatten van Luxor en de Vallei der Koningen, Kosmos-Z&K Uitgevers BV, 2005
* Jimmy Dunn, website touregypt.net, 'The Sacred Lake and the monumental scarab at the Temple of Amun at Karnak in Egypt' (geraadpleegd op 5 maart 2017)

Afbeeldingen: 

Leeuwenjachtscarabee van Amenhotep III in het RMO in Leiden (Foto Dave Botos)

By Wouter Hagens (Own work) or CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons