Dit artikel is geschreven door Hendrik Gommer, auteur van Megalieten: De oorsprong van megalitische culturen in Europa, dat op 25 november verschijnt. Het boek is hier te bestellen.

Een van de aantrekkelijke kanten van archeologie is dat je soms je fantasie de vrije loop mag laten gaan om verklaringen te vinden voor bijzondere vondsten. Het is meteen ook het grootste nadeel, omdat je de kans loopt dat je ideeën niet meer in de pas lopen met de feiten. Zo stelde ik aan het begin van mijn reis langs de hunebedden van Europa (2016) aan Daan Raemaekers voor dat kraaghalsflesjes konden dienen als olielampjes. Stop er olie en een lont in en ze branden prima. De hoogleraar wees me er fijntjes op dat er dan nog steeds koolstof aan de randen moest zitten. Die zat er niet. Einde fantasie. Eind 2022 publiceerden Juan J. Negro et al. een artikel in Nature waarin zij stelden dat Portugese plaketten die rond prehistorische koepelgraven zijn gevonden, eigenlijk kinderspeelgoed waren. Is dat misschien ook een olielampverhaal?

In het genoemde artikel wordt zonder meer aannemelijk gemaakt dat op veel plaketten uilen zijn te herkennen. Grote ogen, snavel, vlakken om de ogen, kraag en verendek zijn door de eeuwen heen in tekeningen gebruikt om uilen weer te geven.

Maar de onderzoekers gaan nog een stap verder. De prehistorische uilen zijn op een kinderlijke manier gekerfd in leisteen. Het was kinderspeelgoed, zo luidde de conclusie van de onderzoekers. Hier zag ik mezelf de lont in het kraaghalsflesje aansteken. 

Maar waarom zijn er dan zoveel plaketten in en rond koepelgraven gevonden? Het uilenmotief is bovendien teruggevonden op beenderen en zelfs menhirs. Waarom juist de uil en geen hert of beer? Dat zijn toch ook dieren die kinderen aanspreken? Deze tegenwerpingen hadden de onderzoekers op andere gedachten moeten brengen. In plaats daarvan schrijven de onderzoekers: ‘Het feit dat er veel plaquettes zijn gevonden in begrafeniscontexten kan erop wijzen dat ze ooit zijn gebruikt als eerbetoon aan de overledene. Het aanbieden van plaquettes zou dus onderdeel zijn van een gemeenschapsritueel. Dit kan er ook op wijzen dat het aanbieden van speelgoed of poppen een manier kan zijn geweest waarop de jongere leden van de groep deelnamen aan de begrafenisrituelen die door volwassenen werden beoefend.’ Speelgoed dat later aan de doden werd meegegeven dus.

De theorie van Juan J. Negro et al. staat in schril contrast met die van archeologen Estelle Orelle en Liora Kolska Horwitz. Zij probeerden de betekenis van het oogidool, onze uil, te achterhalen door een vergelijking te maken met soortgelijke figuren in het Midden-Oosten, zoals bijvoorbeeld de Mari-stèle uit 3.000 v.Chr. De gelijkenis met een uilenkop is opvallend. Maar er zijn ook herten en een pubis te herkennen, symbolen van viriliteit en vruchtbaarheid. Deze stèle werd gevonden in een tempel in Syrië, gewijd aan de moedergodin Ninhursag. 

Maar waar zijn de herten en de pubis op de oogidolen in Spanje? En waarom zie je nooit de ovale ogen die in het Midden-Oosten ook voorkwamen? De onderzoekers opperen dat hier een langzame verschuiving plaatsvond van een vrouwelijke naar een mannelijke godheid. De pubis en wimpers verdwenen, de ogen werden indringender. In het Midden-Oosten verscheen rond 3.000 v.Chr. de god Enki, de mannelijke god van de wijsheid en magie, die via rivieren en irrigatie het land vruchtbaar maakte. Orelle en Horwitz vermoeden dat de oogidolen in Spanje, soms voorzien van zigzaglijnen (rivieren of akkers), naar een dergelijke godheid kunnen verwijzen.

Tijdens het schrijven van mijn boek Megalieten ontstond er na het lezen van deze theorieën een soort crisis in mijn gedachten. Ging het nu om afbeeldingen van goden of om kinderspeelgoed? Toen bleek dat een overzicht van culturele uitingen in één boek kan helpen om een beter inzicht te krijgen.

In de Tombe des Cazarils (Megalieten p. 295), gebouwd door de Fontbouissecultuur tussen 2.700 en 2.300 v.Chr., treffen we een menhir aan met duidelijk dezelfde gelaatstrekken: ronde ogen, vlak om de ogen en een snavel. Maar de menhir heeft ook een arm. Een uil met een arm. Het menhirbeeld heeft veel gemeen met de menhirbeelden die rond 3.000 v.Chr. door de Treillescultuur in Zuid-Frankrijk gemaakt werden. Statue-menhir la Dame de Saint-Sernin (Megalieten, p. 293) is misschien wel de bekendste daarvan. Het beeld heeft benen, een ceintuur, armen, borsten, een kraag en een vogelachtige kop.

Op Sardinië is een rotsgraf versierd met spiraalmotieven (Megalieten, p. 326). Het lijkt een Korinthische zuil, maar met de kennis van nu is het een stilistische weergave van een uil met een snavel.

Langzaam vallen puzzelstukjes in elkaar. Het is bekend dat de uil in Mesopotamië als ´dodenvogel´ werd beschouwd, die de ziel van een overledene kon dragen. Symboliseerde de uil dan wellicht de ziel van voorouders? Vanwege zijn nachtelijke leven, geluidloze vleugels en zijn grote ogen is de uil in talrijke culturen over de hele wereld verbonden met de dood.

Dan is het niet zo vreemd dat juist de uil in dolmens en rotsgraven verscheen. De menhirbeelden vertegenwoordigden dan overleden voorouders en de plaketten werden meegedragen als herinnering aan de voorouders. En later, met de opkomst van het veelgodendom, transformeerde het voorouderbeeldje in een godheid. Zoals veel christenen nu nog een kruisje om hun hals dragen. Je voorouder, en later je god, wilde je zo dicht mogelijk bij je hebben. Dat kon met een plaket van een uil.

Tijdens het schrijven van Megalieten heb ik me regelmatig afgevraagd of ik nu wetenschappelijk bezig was of dat ik gewoon maar een verhaal aan het breien was. Maar het bedenken van verklaringen is een belangrijk onderdeel van wetenschap, en dus ook van de archeologie. Een verhaal bedenken, dat toetsen aan de feiten, het verhaal aanpassen, weer toetsen, etc. Zodat het verhaal steeds sterker wordt. Zo gezien, is het kraaghalsflesje als olielampje een mooie metafoor voor wetenschappelijke vooruitgang en de uil voor iedere weerlegde fantasie die uiteindelijk tot wijsheid leidt.

Megalieten: De oorsprong van megalithische culturen in Europa is vanaf 25 november 2023 verkrijgbaar in de boekhandel en online, en is nu te bestellen. Als je voor 1 november via de site bestelt, krijg je een deel van Mythische stenen naar keuze er gratis bij. Op www.megalieten.nl kun je je nog opgeven voor de boeklancering in het Hunebedcentrum te Borger.