Iedereen kent het gouden masker van Toetanchamon en iedereen kent de Grote Piramide van Cheops. Het zijn stuk voor stuk iconen, maar wat veel mensen niet weten is dat het Egypte van de farao's nog eindeloos veel meer heeft te bieden. 

Zo eerloos als ze ooit zijn ontdekt, en zo haastig als ze vervolgens zijn geëvacueerd, zoveel beter en eervoller zijn de mummies van de farao's er tegenwoordig aan toe. Afgezien van Ahmose en Ramses I, die een plekje hebben gekregen in het museum in Luxor, liggen alle herbegraven koningen uit het Nieuwe Rijk vandaag de dag in een speciale zaal in het Egyptisch Museum te Caïro, de zogeheten 'Royal Mummy Room'. Opgebaard in speciaal voor hen ontwikkelde klimaat gecontroleerde vitrines, en met een witte lijkwade over hun lichamen gedrapeerd tot aan hun kin, liggen de oude farao's in respectvolle stilte bij elkaar. Het contrast met het en plein public openknippen en uitpakken eind negentiende eeuw is enorm, maar in het geval van één van de koningsmummies, die van Ramses de Grote, is het contrast met weleer korte tijd zelfs nóg groter geweest.

Saluut voor Ramses II

Na onderzoek begin jaren '70, door Franse en Egyptische wetenschappers, was gebleken dat het niet goed ging met de mummie van Ramses. Moderne vitrines bestonden nog niet, waardoor temperatuur en luchtvochtigheid nauwelijks goed konden worden gemonitord, en dat had soms grote gevolgen. Wat heet: Ramses' lichaam bevatte talloze barsten, bacteriën en schimmels – in zekere zin kwam het ontbindingsproces dat men in de oudheid ooit middels mummificatie had weten te stuiten nu langzaamaan weer op gang.

Het was dusdanig ernstig dat ingrijpen noodzakelijk was en aangezien dat het beste in Parijs kon gebeuren, waar de technologie verder was dan, vloog Ramses II op 26 september 1976 in een militair vliegtuig van Egypte naar Frankrijk, rustend in een moderne eikenhouten lijkkist. Hij arriveerde op luchthaven Le Bourget en kreeg daar, als zijnde overleden staatshoofd (ooit de koning van Egypte, immers), hetzelfde militaire ere-ontvangst als levende staatshoofden. Ofwel: saluerende soldaten, muziek en vlagvertoon! Gedurende acht maanden bleef Ramses vervolgens in Frankrijk, voor onderzoek en restauratie, en tijdens die periode ontbrak het hem aan niets. In het Musée de l'Homme, waar de koningsmummie verbleef, had hij een eigen kamer met optimale lucht-, licht- en temperatuurcondities én werd hij, zoals het een farao betaamt, permanent bewaakt.

Broze heer van stand

Dankzij de technieken van tegenwoordig, röntgenfotografie en CT-onderzoek, is het de wetenschap meer en meer gelukt om het een en ander aan gegevens over Ramses II naar boven te halen. Zo weten we inmiddels dat hij rond de 90 jaar oud was toen hij stierf, een flinke neus had, ongeveer 1,70 meter lang was en in zijn jonge jaren waarschijnlijk kastanjebruin tot roodkleurig haar had (met de nadruk op hád, want ten tijde van zijn overlijden was zijn overgebleven haar geheel wit). Verder reppen de boeken over een lang, smal gezicht en een "stevige, mannelijke kin", maar ook over reuma, aderverkalking, pijnlijke abcessen in zijn kaak en ernstige rugklachten. Bepaald niet de jonge, viriele en gespierde 'hunk' die we kennen van zijn geïdealiseerde standbeelden, maar, eerlijk is eerlijk, voor een negentiger in een tijd dat de geneeskunde nog in de kleinste kinderschoenen stond allerminst een slechte score. Sterker nog: Ramses' toestand was eerder regel dan uitzondering.

De looks van een idool

Over de mummie van farao Merenptah, de zoon en opvolger van Ramses, melden de boeken dat hij nogal dik was (hetgeen blijkt uit overtollige huid op zijn buik, dijen en wangen), het lichaam van Siptah vertoont sporen van polio, Ramses V leed mogelijk aan de pokken en farao Amenhotep III, een van de rijkste en meest glorieuze heersers die Egypte ooit heeft gehad, bracht zijn laatste levensjaren waarschijnlijk door als "corpulente, zieke en aan zijn stoel gebonden oude man". Een hoop kwalen, pijn en gebreken, kortom, maar in het geval van farao Seti I, de vader van Ramses II, is het beeld radicaal anders, want hoewel het grootste deel van zijn mummie fors is beschadigd geldt zijn gezicht als het mooiste van allemaal.

Egyptoloog Gaston Maspero sprak eind negentiende eeuw over "een van de meest volmaakte voorbeelden van mannelijke waardigheid" en radiologe Sahar Saleem, co-auteur van een in 2016 verschenen boek over de koningsmummies, noemt Seti's gelaat "het meest levensechte en aantrekkelijke van de vele Egyptische mummies [die zijn overgeleverd], zowel de koninklijke áls de burgerlijke". Of, om egyptoloog Toby Wilkinson aan te halen, Seti's mummie "is that of a tall, distinguished and dignified man. His aquiline nose and high cheek-bones give him the look of a 1920s matinée idol".

Koningsmoord op Ramses III

Het zijn loftuitingen waar een collega van Seti, Ramses III (die ongeveer een eeuw later heerste), waarschijnlijk flink jaloers op zou zijn. Zijn mummie, gezegend met een sombere en doodse gezichtsuitdrukking, stond namelijk ooit model voor verschillende griezelfilms. Maar misschien nog wel fascinerender is de kwestie rondom Ramses' overlijden, want tegen het einde van zijn leven vond er een heuse samenzwering plaats tegen de koning, gepleegd door een van zijn eigen vrouwen, hun beider zoon en verschillende hoge figuren aan het hof. Een papyrusrol die zich tegenwoordig in het Egyptisch Museum Turijn bevindt, en om die reden de 'Turijnse juridische papyrus' wordt genoemd, gaat uitgebreid op de coup in, met lijsten van verdachten en straffen, maar één vraag, de belangrijkste van allemaal, bleef tot voor kort onbeantwoord. Was de samenzwering geslaagd, en werd Ramses III door de daders vermoord, of niet?

Lange tijd bleef dit een open vraag. De teksten uit de oudheid boden geen uitkomst en ook Ramses' mummie, onderzocht met röntgen, was niet toereikend. "Alles wijst er in elk geval op", zo klonk het in 1973, "dat hij een natuurlijke dood stierf". Inmiddels echter is de röntgenfotografie ingehaald door CT-scanners, die naast botten ook zachter lichaamsmateriaal laten zien, en is het beeld qua Ramses III 180 graden gekanteld. Het weefsel rond zijn halswervels, zo tonen recent gemaakte scans, bevat een forse gapende wond. Luchtpijp, slokdarm én aderen waren erdoor geraakt en de wond kan eigenlijk niet anders dan fataal zijn geweest. Ramses III is, kortom, inderdaad vermoord. Zijn mummie, alsmede alle andere overgeleverde koningen, zijn niet alleen uniek en fascinerend, maar al evenzeer van grote wetenschappelijke waarde.

Bronnen:

* Zahi Hawass, Sahar N. Saleem, Scanning the Pharaohs, The American University in Cairo Press, 2016
* Kelly Pipes, Egypt – Nile Valley & Red Sea, Footprint Handbooks Ltd., 2009
* Verschillende auteurs, Capitool Reisgidsen Egypte, Uitgeverij Unieboek | Het Spectrum b.v., 2011
* Verschillende auteurs, Oude beschavingen Ramses II: glorie langs de Nijl, Time-Life Books B.V., 1994
* Joyce Tyldesley, Egypte - het verhaal van een oude beschaving door de ogen van haar ontdekkers, Ambo|Anthos uitgevers, 2006
* James E. Harris, Kent R. Weeks, Farao doorgelicht, Unieboek b.v., 1973
* Olaf E. Kaper (en anderen), Koninginnen van de Nijl, Sidestone Press, 2016
* Toby Wilkinson, The Nile, Alfred A. Knopf, 2014

Afbeelding:

By G. Elliot Smith [Public domain], via Wikimedia Commons