Toeval of inspiratie: de zogenaamde Venus-tempel van Baalbek
Baalbek (Libanon) is beroemd om zijn grootse Jupiter-tempels. Minder bekend is de kleine tempel die aan de 'voet' van deze mastodonten staat en die later veranderde in een kerk gewijd aan de heilige Barbara, patroonheilige van Baalbek. Uniek aan deze zogenaamde Venus-tempel is de vorm. Gebouwd op een hoog podium met enorme ingangstrap en vier zuilen aan de voorzijde lijkt het aan de voorkant een vrij conventionele Romeinse tempel, maar aan de zij- en achterkanten is de barokke vormgeving goed te zien. De ronde cella, waar het godenbeeld stond, heeft een diameter van ca. 8.8m en in de cellamuur zijn – ongebruikelijk – vijf halfronde nissen uitgespaard. Rondom deze cella staan vier zuilen op het podium dat niet cirkelvormig is, maar – net zoals het hoofdgestel boven de zuilen – bestaat uit vijf concave inspringingen die een soort van echo vormen van de nissen in de cellamuur. De zuilen staan steeds tussen twee concaven. Dat is goed te zien op de foto hieronder.
Venus of Tyche?
Deze tempel werd in het begin van de derde eeuw gebouwd. Maar aan wie de tempel was gewijd, is niet helemaal zeker. Zeker niet aan Venus. Zij werd met deze tempel in verband gebracht, omdat vroeger reizigers die merkwaardige nissen vergeleken met schelpen en aangezien Venus (Aphrodite) werd geboren uit het schuim der zee en vaak met een schelp werd afgebeeld. Tegenwoordig denkt men dat de tempel gewijd was aan de Tyche van de stad, d.w.z. het lot van de stad of stadsgodin. Keizer Philippus Arabs (r. 244-249) zou voor Tyche van Heliopolis (Baalbek) een tempel (Tycheion) hebben gebouwd die ook op zijn munten werd afgebeeld. Dus wellicht is dat deze tempel.
Voor een onderzoek naar de zeven traditionele wereldwonderen en de impact daarvan op latere schrijvers en kunstenaars, gingen wij naar de S. Ivo kerk in Rome. Het is de kerk van de universiteit van Rome en werd gebouwd door de architect Borromini (1599-1667). Het ging ons vooral om de torenspits, want deze is uniek! De spits, die vlammen lijkt te spuwen, ontstaat doordat de bovenkant van de ronde toren spiraalsgewijs steeds smaller wordt. Vroeger dacht men, dat Borromini voor deze vorm de Toren van Babel als inspiratiebron had gebruikt, maar voor een architect die symboliek erg belangrijk vond, lijkt zo'n bijbelse toren met een erg negatieve bijklank niet waarschijnlijk als voorbeeld voor een torenspits op een zo belangrijke kerk.
De vuurtoren als lichtbaken
Vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw waren de prenten naar tekeningen van Maarten van Heemskerck erg populair, met name zijn reeks van de Zeven Wereldwonderen. De vuurtoren van Alexandrië (Pharos) – hier een deel van de ingekleurde prent – heeft in de fantasie van Van Heemskerck een spiraalsgewijze opbouw gekregen. Vlammen slaan uit de top. Deze prent was waarschijnlijk de inspiratiebron voor Borromini. Een vuurtoren paste symbolisch ook uitstekend als kerktorenspits. Immers, al in de late oudheid gold de vuurtoren als lichtbaken die de varende – lees: levende – mens naar de veiligheid – lees: hemel – moest leiden.
De onderbouw van Van Heemskerck's Pharos is cilindrisch met blinde bogen en zuilen. Borromini heeft een veel barokker onderbouw gemaakt. Ineens zag ik veel overeenkomsten met de zgn. Venus-tempel van Baalbek. Heeft de architect zich laten inspireren door deze unieke Romeinse tempel? Als dat het geval is, moet er dus in begin zeventiende eeuw in Rome een tekening hebben gecirculeerd van deze tempel. En hier ligt het probleem. De eerste Baalbek-reisverslagen en -afbeeldingen verschenen pas aan het einde van die eeuw. Wel publiceerde de Italiaanse architect en ontwerper Giovanni Battista Montano, die veel klassieke monumenten in Rome en omgeving tekende, in Borromini's tijd een schets van een cirkelvormig tempeltje met zes concave inspringingen rondom. We weten niet welk tempeltje hij hier schetste, maar mogelijk is het dat hij een – nu verdwenen – vroege tekening of schets gezien heeft van de Venus-tempel van Baalbek. Maar laten we eerlijk zijn, het kan ook gewoon toeval zijn geweest. Een soort fantasie gebouwtje, een droedel van Montano die Borromini op zijn barokke manier heeft geperfectioneerd. In dat geval zie ik in Rome dus een toevallige echo van Baalbek!
Er is nog plaats bij mijn studiedag over Baalbek, a.s. zaterdag in Leiden, zie www.OudWeb.nl/studiedag-baalbek
Annet van Wiechen
beeld & tekst © conens & van wiechen, ingekleurde prent © Rijksmuseum, Amsterdam