Skeletmozaïek

Hij ligt er bij alsof hij op een zachte bank rust, met zijn linker ellenboog steunt hij tegen een kussen. Zijn rechterarm is gebogen over zijn hoofd en in zijn linkerhand draagt hij een schaal met wijn. Aan de linkerkant van het paneel zijn broden en wellicht een gebraden kip, en dwars door dit alles staat een Griekse inscriptie die zoiets betekent als: ‘wees gelukkig en geniet van het leven’. Dit merkwaardige mozaïek is onlangs in een buitenstadje van Antiochië (Turkije) gevonden.

15^de eeuwse bril

 Skeletten zijn een populair thema in de kunst. Vooral in de late middeleeuwen werden ze als dansend en spelend, met griezelige glimlachen afgebeeld. Deze voorstellingen kregen de naam La Danse Macabre en symboliseren de dood die op ieder van ons wacht – man of vrouw, rijk en arm, aristocraat of boer – niemand ontsnapt hieraan. Een andere type afbeeldingen staat bekend als memento mori ofwel ‘gedenkt te sterven’. Deze hadden vooral in Christelijke context de symboliek van de vluchtigheid en kwetsbaarheid van het leven tegenover de zekerheid van de dood. Er schuilt ook een waarschuwing in deze kunstwerken: een hedonistisch leven komt uiteindelijk ten einde, en dan staat de zondaar voor het oordeel van zijn schepper.

Romeinse kunst

Het skeletmozaïek uit Turkije is niet het enige skelet uit de Romeinse kunst. Andere skelet-mozaïeken zijn bekend uit Pompeii en Rome (zie afbeeldingen). Eén van deze toont een liggend skelet met de inscriptie in het Grieks: ‘ken jezelf’; deze woorden waren geschreven in de tempel van Apollo in de orakelstad Delphi. In tegenstelling tot de Grieken, kende de Romeinse religie wel het idee van straf na de dood – de interpretatie van het mozaïek als een vroege ‘memento mori’-afbeelding lijkt dus niet ver gezocht. Het mozaïek in Turkije lijkt toch een andere richting op te gaan: hij is in een eetkamer gevonden, de plaats in het huis waar gezellige feestmaaltijden werden gehouden. Het is makkelijk voor te stellen dat een zwaarbeladen religieuze boodschap geen goede invloed op de spijsvertering van de gasten zou hebben. De inscriptie roept bovendien duidelijk tot genot en het skelet geeft als het ware het juiste voorbeeld: drinken en eten op zachte kussens…

Epicurische filosofie

Een andere richting waarin de betekenis van het skeletmozaïek gezocht kan worden is de filosofie van Epicurus.  Hij leefde in de 3^de eeuw v.Chr. maar zijn leer was onder de Romeinen enorm populair. Het Epicurisme gaat om het persoonlijk geluk. Centraal hierbij staat het vermijden van pijn en verdriet. De taak van de filosofie, volgens Epicurus, is ons van onze angsten te bevrijden, met name onze angst voor de goden en voor de dood. Volgens Epicurus' leer zit er geen bedoeling achter ons universum (noch achter de talloze anderen die steeds ontstaan en vergaan), alles is een toevallig samenstel van atomen. Ook het bestaande universum zal weer uit elkaar vallen. De dood is niets anders dan een uiteengaan van de atomen waaruit het lichaam en de ziel bestaan; alles houdt op, en er is geen leven na de dood. De grootste bronnen van vrees worden zodoende weggenomen. Tegelijkertijd riep Epicurus niet op tot hedonisme. Zelf leidde hij een zeer sober leven en leefde op water en brood. Het beste leven, volgens Epicurus, is teruggetrokken leven te midden van vrienden. En ons liggende skelet? Roept hij tot puur genot? Of bekritiseert hij dit gedrag juist? – Een goed feestmaal begon altijd met een goed filosofisch gesprek. Met dit mozaïek hadden de gasten zeker meer dan genoeg gesprekstof!