Helaas komt Palmyra tegenwoordig niet positief in het nieuws en worden de stadsresten moedwillig langzaam maar zeker vernietigd. Maar eens, in betere tijden, zwierven we daar dagen in de ruïnes. Lopend door de hoofdstraat viel ons oog op een zuil met een lange Griekse en Palmyrese inscriptie en daar lazen we de naam van Palmyra's meest illustere inwoner: koningin Zenobia ofwel Bat-Zabbaï.

Koningin Zenobia

Haar man Odainatus (Odenathus) was de ongekroonde koning van Palmyra, die loyaal bleef aan Rome en de machtige Perzen een militair lesje leerde. Toen hij in 267 overleed – de geruchtenstroom is nog steeds niet opgedroogd: is hij vermoord en zo ja door wie? – nam Zenobia het heft in handen omdat haar zoontje Wahaballat of Vaballathus nog minderjarig was. Ze was een intelligente vrouw die dichters en filosofen uitnodigde en er alles aan deed om Palmyra's handel veilig te stellen in deze enigszins chaotische derde eeuw. Sommige Romeinse bronnen beschreven Zenobia als wijs, standvastig en zelfs dapperder dan haar echtgenoot.

Een eigen Zenobia-rijk?

Historische en archeologische feiten over Zenobia's leven zijn er amper. Wat haar precies voor ogen stond, is dan ook niet met zekerheid te zeggen. Wilde ze meer macht hebben of een eigen Zenobia-rijk stichten toen ze haar generaals opdracht gaf gebied te veroveren op de Romeinen? Aangezien de keizerlijke Romeinse top vanwege interne problemen niet in staat was direct adequaat tegen Zenobia's expansiedrang op te treden, kon ze grote delen van Klein-Azië, Syrië en Egypte veroveren.

Aurelianus' leger verslaat Vaballathus & Zenobia

Eind 271 had keizer Aurelianus de rust in het rijk weer enigszins hersteld en had daarom zijn handen vrij om in het oosten op te treden. In 272 – het jaar dat Zenobia en Vaballathus op munten hun namen met de keizerstitel sierden – wist Aurelianus het leger van Zenobia uiteindelijk te verslaan. Palmyra werd ingenomen en geplunderd. Aurelianus had de teugels strak in handen en Rome was weer oppermachtig in het oosten. Over het lot van Vaballathus is verder niets bekend. Waarschijnlijk werd hij gedood. En Zenobia?

Wat is er van Zenobia geworden?

Over Zenobia's lot zijn de bronnen niet unaniem. Misschien werd ze in gouden ketenen naar Rome gevoerd om daar te figureren in Aurelianus' triomf in 274. Een thema dat later vooral in Italië werd verbeeld. In het Conservatorenpaleis in Rome schilderde Jacopo Ripanda in het begin van de zestiende eeuw hoe de Romeinse keizer bovenop zijn triomfkar zegevierde over de geketende en lager zittende Zenobia. Na de triomftocht zou Zenobia in Tivoli hebben gewoond, waar ze een Romein trouwde en kinderen kreeg.

Zenobia en de gifring

Andere bronnen menen dat Zenobia al in Palmyra werd gedood of later 'ergens' onderweg naar Rome. Arabische mythen vertellen dat Zenobia (al-Zabba) haar eigen gifring leegzoog toen ze haar vijanden – in deze versie waren dat niet de Romeinen, maar ging het om een vijandige locale stam – in Palmyra zag. Met een klassieke list waren ze de stad binnengedrongen: het Paard van Troje. Alleen waren het in dit geval kamelen, die in de zadeltassen soldaten binnensmokkelden!

Zenobia in geschriften

Hoe dan ook, Zenobia bleef de fantasie prikkelen. Boccaccio vond zijn tijdgenoten té eenzijdig. Zij schreven vooral biografieën over historische mannen en de vrouwen kwamen er bekaaid vanaf. Daarom schreef hij in het Latijn zijn boek De mulieribus claris (Over beroemde vrouwen, 1361-1362). Speciaal bedoeld voor een publiek van ontwikkelde lezeressen, wilde hij krachtige historische vrouwen voor het voetlicht brengen. Zenobia was in zijn woorden moedig, knap, kuis en een voorbeeld voor alle vrouwen. In dezelfde periode beschreef Geoffrey Chaucer in zijn Canterbury Tales Zenobia als een moedige en sterke vrouw, geëmancipeerd en kuis. Ze sliep immers alleen met haar man om zwanger te worden. Ze hield van goud en juwelen, de jacht en de studie van vreemde talen, maar "Fortuna stortte haar in het ongeluk". 

Struidvaardige vrouwen in de kunst

Vooral vanaf de zeventiende eeuw werd de moedige Zenobia afgebeeld, geromantiseerd beschreven of in opera's bezongen. Een mooi en vroeg voorbeeld is te zien in de Antichambre de la Reine in het paleis van Versailles. Hier vertoefde aanvankelijk de lijfwacht van de koningin. Qua ligging, oppervlakte en functie was deze ruimte 'symmetrisch' met de Salon de Mars van de koning, waar de oorlogsgod Mars en historische legeraanvoerders de zaal van 's konings lijfwacht opvrolijkten. In de Antichambre de la Reine waren zes schilderingen met verguldsel aangebracht met strijdvaardige vrouwen als onderwerp. Antoine Paillet schilderde Zenobia tijdens de veldslag met Aurelianus (1673).

Verkleedpartijtjes en latere bekendheid

Zenobia spiegelde zich volgens bronnen graag aan Cleopatra. Hoewel ze niet zó populair werd als de Egyptische koningin, bleef ook Zenobia in de herinnering voortleven. Reizende vrouwen in de negentiende eeuw lieten zich graag als een nieuwe koningin Zenobia in Palmyra verwelkomen. De eerste was volgens de verhalen Lady Hester Stanhope die in 1813 als 'koningin' werd verwelkomd. Toen enkele decennia later de Italiaanse Cristina van Belgioioso in dit gebied verbleef, maakte ze kennis met vier rijke, Amerikaanse meisjes die waren toevertrouwd aan een dame "die ik op gevaar af van haar te beleedigen, onder de klasse van kostschool-maitressen plaatsen zal", zo schreef ze in haar zeer interessante en levendige reisverslag. Ze hadden "de staten van koningin Zenobia bezocht, waar de Arabieren mevrouw tot koningin van Palmyra hadden verheven". Later logeerden toeristen bij de ruïnes in hotel Zenobia dat vanaf 1929 tot 1936 uitgebaat werd door een Franse barones die zich af en toe als Zenobia verkleedde. Zenobia stond eens op het 100 Syrische pond biljet en op postzegels en in 2007 werd nog een grootse musical over haar in Dubai opgevoerd.

En .... ik heb Zenobia in de tuin! De struik Zenobia pulverulenta heeft prachtige witte bloemen!

Wilt u meer over Palmyra & Zenobia weten, op zaterdag 6 februari geef ik een studiedag over deze stad & koningin in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden. Alle informatie vindt u hier. [www.OudWeb.nl/studiedag-palmyra]

Annet van Wiechen

beeld & tekst © conens & van wiechen

www.OudWeb.nl