Lycië (Lycia) is een prachtig en ruig bergachtig gebied aan de zuidwestkust van Turkije. Hoewel de vroege geschiedenis van de Lyciërs nog onduidelijk is, werd het gebied vanaf de vroege bronstijd bewoond. Vanaf de vijfde eeuw vC nam de Griekse invloed toe, maar Herodotos meldde dat de bewoners nog merkwaardige niet-Griekse tradities kenden en een eigen taal hadden.

Prachtige rotsgraven

In Myra – bij het huidige stadje Demre – zijn prachtige rotsgraven uitgehakt waarin zowel de eigen oude als de Griekse tradities goed zichtbaar zijn. De hoofdzakelijk vierde-eeuwse (vC) rotsgraven imiteren het Lycische houten huis inclusief rechthoekige en ronde balken, terwijl de bewaard gebleven reliëfs duidelijk Griekse invloed laten zien, zoals op het rotsgraf met de soldaten. In een lang reliëf boven een van de grotere rotsgraven zijn waarschijnlijk verschillende stadia van het leven van de overledene weergegeven. Eerst als volwassen man in vol militair ornaat, terwijl een naakte jongen – zijn zoon? – hem een rond schild en helm aanreikt. 

Daarnaast zijn in de rotsen twee staande, naakte mannen uitgehakt. De rechter figuur heeft in zijn rechterhand een lans en beiden hebben een schild. De laatste scène is niet helemaal bewaard gebleven, maar het gaat duidelijk om een soort afscheid en tevens dodenmaaltijd, waarbij de man op zijn bed ligt en enkele familieleden rondom hem staan of zitten.

Godin Eleuthera

Toen Lycië vanaf 43 een onderdeel werd van het Romeinse Rijk, beleefde Myra een bloeiperiode die hoofdzakelijk te danken was aan de handel. Er werd vooral hout geëxporteerd en de haven van Myra, Andriake, was een belangrijke overslaghaven van Egyptisch graan. Behalve het nog bestaande theater had de stad een belangrijk – nu nog niet teruggevonden – heiligdom gewijd aan de oude godin Eleuthera, die gelijkgesteld werd met Artemis/Diana.

Bij de aardbeving van 141 werden grote delen van de stad Myra verwoest, maar dankzij de financiële bijdragen van de steenrijke Opramoas konden de openbare gebouwen worden herbouwd, zoals het Artemis-heiligdom dat in een inscriptie "het mooiste en grootste bouwwerk van heel Lycië" wordt genoemd.

Nicolaas van Myra

Het is niet duidelijk wanneer het christendom zijn intrede deed in Myra. Paulus moest hier op zijn zeereis naar Rome overstappen. Zeker is dat er rond 300 in Lycië christenen woonden. In de regeringsperiode van Constantijn de Grote of later, zou bisschop Nicolaas van Myra zijn gestorven. Al snel na zijn dood werd hij als een heilige vereerd. Zijn graf groeide uit tot een pelgrimsoord. Er werd een klein kerkje gebouwd, dat beschadigd raakte in de aardbeving van 529. Keizer Justinianus zou zich toen voor een nieuwe kerk hebben ingezet. In deze periode werden ook de eerste verhalen over de bisschop te boek gesteld. De verhalen en legenden spraken de gelovigen aan en langzaam maar zeker werd Nicolaas een bekende, reddende heilige die opkwam voor mensen in nood!

Verovering van Myra

De zesde-eeuwse kerk in Myra werd gedeeltelijk verwoest bij verschillende militaire acties. Nieuwbouw vond plaats, mogelijk in de negende eeuw. In de eeuwen daarna werd de kerk uitgebreid en werd er een klooster bijgebouwd. Vanwege de dreiging van moslim legers namen enkele Italianen in 1087 uit 'voorzorg' de Nicolaas-relieken mee naar Bari. Eind dertiende eeuw veroverden de Turken definitief Lycië inclusief Myra, dat langzaam maar zeker vergeten werd.

Vanaf eind achttiende eeuw kwamen de eerste Europese reizigers die de ruïnes van Myra bekeken en in tekeningen vastlegden. De Russische tsaar Nicolaas kon het land waarop de oorspronkelijke kerk gebouwd was kopen en gaf opdracht tot renovatie, die onvoltooid bleef. Na de opgravingen en restauraties in de jaren zestig van de vorige eeuw kreeg het oude Myra een nieuw leven, als toeristenoord.

Een man én een vrouw?

In de Byzantijnse kerk staat het altaar nog altijd zichtbaar tussen vier zuilen. De trapsgewijs opgebouwde halfronde stenen zitplaatsen (synthronon) in de absis waren oorspronkelijk bedoeld voor de clerus. In een nis zijn de resten te zien van een grote marmeren sarcofaag met deksel uit de Romeinse periode die hier werd hergebruikt. Zou hier ooit Nicolaas hebben gerust? Eén blik is voldoende. Duidelijk zijn de sporen te zien van de twee marmeren, levensgrote ligbeelden op de deksel: het waren een man én een vrouw!  Dat lijkt geen passende sarcofaagdeksel voor een zó kuis levende heilige!

Een populaire heilige

In de loop van de tijd werd de heilige Nicolaas zowel in oost als in west zeer populair. Jacobus de Voragine verzamelde in de dertiende eeuw veel van zijn wonderverhalen uit oudere bronnen. In deze legenden komen elementen voor die een historische basis kunnen hebben.

De inwoners van Myra leefden van de handel over zee en het is dus niet verwonderlijk dat hun heilige bisschop in staat werd geacht stormen tot bedaren te brengen en drenkelingen te redden, zoals op dit vijftiende-eeuwse marmeren reliëfje afgebeeld.

Relatie tussen Nicolaas & godin Diana

Een andere historische kern in de legenden is de 'relatie' tussen Nicolaas en de godin Diana. Jacobus de Voragine nam het volgende wonder op: eens liet Nicolaas de aan Diana gewijde boom omhakken. Hierdoor werd de godin zó boos, dat ze op wraak zon. Ze brouwde een olieachtig smeerseltje dat op water en steen brandde. Vermomd als oude vrouw ging ze naar enkele zeelui die op weg waren naar Nicolaas. Ze vertelde hen dat ze helaas te oud was om mee te gaan. "Willen de heren zeelui, alstublieft, mijn olie op de kerkmuren smeren?" Dat wilden ze wel. De boot passeerde een andere schip, waarop een man voer die veel op Nicolaas leek. Hij beval de zeelui de olie van het vrouwtje op het water te gooien. Het resultaat: een enorm vuur op het wateroppervlakte, maar het gevaar voor de kerk van Nicolaas was geweken.

Myra had een schitterende Artemis-tempel en munten beelden de godin duidelijk af in een boom. Blijkbaar was er een traditie die de godin associeerde met een boom. Dus het omhakken van Diana's boom door Nicolaas past goed in het historisch kader.

Historie, fictie en fantasie .... we zien de rotsgraven en het theater en realiseren ons dat Nicolaas ze ook zo gezien moet hebben en dat leven en wonderen van de heilige Nicolaas niet alleen de middeleeuwer inspireerden, ook volgende generaties kenden de "goedheiligman" tot op de dag van vandaag!

Annet van Wiechen

beeld & tekst © conens & van wiechen

www.OudWeb.nl