Schilderij van Hans III Jordaens uit 1620-1643 die de deling van de mantel van Sint-Maarten uitbeeldt.
Hans III Jordaens, Publiek domein, via Wikimedia Commons.
Sint-Maarten: Overgebleven tradities in de Domstad en de Martinistad
Elk jaar wordt er op 11 november in delen van West-Europa Sint-Maarten gevierd. Na zonsondergang gaan de kinderen met lampionnen langs de deuren, waar ze een liedje zingen in ruil voor snoepgoed. Het is een feestdag ter ere van de heilige Martinus van Tours uit de vierde eeuw. De mate waarin Sint-Maarten wordt gevierd in Nederland is echter afhankelijk per streek. De traditie leeft in Nederland nog vooral in de steden Utrecht en Groningen. Deze steden hebben namelijk een bijzondere band met de heilige Martinus.
De heilige Martinus van Tours
Martinus van Tours werd in 316 geboren in wat nu Hongarije is. Vanaf zijn vijftiende diende hij in het Romeinse leger en werd hij gelegerd in Gallië. In 353 liep Martinus in Amiens een naakte bedelaar tegen het lijf die hem om geld vroeg. Martinus had geen geld bij zich en zijn wapenuitrusting was eigendom van de Romeinse keizer, dus hij besloot om met zijn zwaard zijn mantel in tweeën te delen. Eén helft gaf hij aan de bedelaar. Dezelfde nacht verscheen Jezus Christus aan Martinus, nadat hij de gedaante had aangenomen van de bedelaar. Hierna bekeerde Martinus zich tot het christendom en verliet hij het leger om als kluizenaar in de buurt van Poitiers te gaan leven.
In 371 overleed de bisschop van Tours, waarop de lokale bevolking Martinus verkoos tot nieuwe bisschop. Martinus zou uiteindelijk met tegenzin de bisschopszetel innemen. Hij stierf in Candes op 8 november 397. Drie dagen later, op 11 november, werd hij begraven. Tijdens zijn leven stond Maarten al hoog in aanzien en dat hield niet op na zijn dood. Een eeuw na zijn dood werd Maarten heilig verklaard door de paus in Rome en werd 11 november uitgeroepen tot de naamdag van Sint-Maarten. In de loop der tijd ontstonden er ook verhalen over de wonderen die Maarten zou hebben verricht.
Beeldje van Sint-Maarten op een paard die zijn mantel deelt met de bedelaar in Amiens.
Pieter van Everdingen, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons.
Oorsprong van de Sint-Maartensviering
De oorsprong van het feest van Sint-Maarten is echter niet te vinden in de verering van Martinus van Tours. Het feest heeft namelijk Germaanse wortels. De Germanen vierden op dezelfde dag het herfst- en oogstfeest. Rond deze tijd werd traditioneel het vee naar binnen gehaald. De Germanen staken met deze feesten vaak fakkels en vuren aan, als teken voor de aankomende donkere winterdagen. Er werden ook lampionnen gemaakt van suikerbieten of knollen. Er werden daarnaast ook ganzen geslacht als offer om de landbouwgrond en het vee vruchtbaar te houden in het nieuwe jaar.
De kerk heeft deze herfstfeesten, overgenomen om het vertrouwen van de niet-christelijke bevolking in Noordwest-Europa voor zich te winnen. Deze dag stond immers al in het teken van feest, omdat de vastentijd voor Kerstmis op deze dag begint. Sint-Maarten werd vooral een dankfeest voor licht, warmte en vruchtbaarheid waarbij de traditie van de grote vuren, fakkels en lampionnen in stand bleef.
Sint-Maarten in Utrecht
Utrecht is al eeuwenlang verbonden met Sint-Maarten. Het verhaal van de ontmoeting tussen Sint-Maarten en Jezus in Amiens is zelfs afgebeeld op de stadsvlag van Utrecht. De rode helft verwijst naar de mantel van Sint-Maarten. De witte helft verwijst naar de helft van de mantel die Sint-Maarten aan Jezus heeft gedoneerd.
Stadsvlag van Utrecht.
Publiek domein, via Wikimedia Commons.
Al in de zevende eeuw werd er op de plek van het huidige Domplein een houten kerkje gesticht dat gewijd was aan Sint-Maarten, die hiermee ook de beschermheilige werd van Utrecht. Deze Sint-Maartenskerk werd de bisschopszetel van het in 777 opgerichte bisdom Utrecht, vanuit waar Noord-Nederland tot het christendom werd bekeerd.
Op het huidige Domplein hebben meerdere kerken gestaan die werden verwoest door brand of vijandig gezinde Noormannen. Vanaf de tiende eeuw werden er twee domkerken gebouwd op de plek van de Sint-Maartenskerk, die beiden werden verwoest door brand. In de dertiende eeuw werd de Sint-Maartenskathedraal in gebruik genomen, beter bekend als de huidige Domkerk. Deze grote kathedraal werd in de loop der eeuwen verder uitgebreid, met onder meer de iconische Domtoren uit de veertiende eeuw.
Plattegrond van de Domkerk tegenwoordig. Nummer 2 staat voor het schip van de Domkerk die is verwoest tijdens een storm in 1674. Sindsdien staat de Domtoren (nummer 1) los van de rest van de kerk.
Haslinghuis (1965), CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons.
De Domtoren (links) en de Domkerk (rechts).
A.A.W.J. Rietman, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons.
Sint-Maarten in Groningen
De stad Groningen kent ook een verbinding met Sint-Maarten. De Martinikerk, met de bijbehorende welbekende Martinitoren, is vernoemd naar de heilige Martinus van Tours. Groningen behoorde namelijk vanaf de achtste eeuw tot het Sticht Utrecht, dat Martinus van Tours als schutspatroon had.
Op de plek van de huidige Martinikerk hebben meerdere kerken gestaan. Tussen de achtste en tiende eeuw hebben er twee houten Sint-Maartenskerken gestaan die beiden zijn verwoest door binnenvallende Noormannen. Hiervan zijn zeer weinig resten teruggevonden, behalve een geschreven bron uit de dertiende eeuw. In de tiende eeuw is er een tufstenen Martinikerk gebouwd, die er tot de dertiende eeuw stond. Van de tufstenen kerk zijn er daadwerkelijk fundamenten teruggevonden.
De huidige Martinikerk werd in de dertiende eeuw in gebruik genomen. De kerk werd, net als de Sint-Maartenskathedraal in Utrecht, in de loop der eeuwen uitgebreid. Het grootste deel van de kerk komt dan ook uit de vijftiende eeuw, net als de iconische Martinitoren. Aan het eind van de vijftiende eeuw bereikte de kerk zijn grootste en huidige omvang en bleef het gedurende de afgelopen eeuwen een belangrijk gebouw in de stad. Er mogen bijvoorbeeld geen gebouwen worden gebouwd die hoger zijn dan de Martinitoren (97 meter), omdat het zicht op de toren dan zou worden belemmerd.
De Martinitoren in Groningen.
C. Messier, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons.
De Sint-Maartensvieringen door de jaren heen
Sint-Maarten is de beschermheilige van zowel Utrecht als Groningen. In beide steden gingen de Sint-Maartenvieringen daarom gepaard met grote vreugdevuren, de consumptie van wijn en gebraden ganzen en werden er lampionnentochten gehouden langs de huizen van de rijken. Dit Sint-Maartenlopen ging gepaard met zang, veelal over de heilige Martinus, maar ook over het licht en de warmte. Daarbij werden er ook speciale festiviteiten gehouden in de kerken van de beide steden.
Lampionnen bij de viering van Sint-Maarten in de Duitse deelstaat Baden-Württemberg.
Triplec85, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons.
Na de Reformatie in de zestiende eeuw werd het feest van Sint-Maarten verboden. Het enige aspect wat nog wel werd gedoogd door de calvinistische autoriteiten was het Sint-Maartenlopen door de jeugd. Verder was het feest compleet ontdaan van zijn religieuze ondertonen. Door de jaren heen verloor het feest daarom ook aan populariteit. In de twintigste eeuw werd het nog op beperkte schaal gevierd in Noord-Nederland, Utrecht en Limburg. Tegenwoordig wordt 11 november nog vooral in verband gebracht met het carnaval of de herdenking van de Eerste Wereldoorlog. In de laatste jaren maakt Sint-Maarten echter wel een beperkte opleving in Nederland, als het kinderfeest wat we tegenwoordig kennen.
