Veel villa's uit de Romeinse tijd zijn bekend, maar wat de vierde-eeuwse villa bij Piazza Armerina (Sicilië) zo bijzonder maakt, zijn de vloeren. De meeste kamers zijn voorzien van veelkleurige mozaïekvloeren gemaakt van kubusvormige steentjes van pakweg 1 cm² en het zijn juist deze stenen 'tapijten' die de eeuwen hebben getrotseerd. Vanaf 1929 zijn ze blootgelegd, bestudeerd en voor het publiek toegankelijk gemaakt.

Beroemde mozaïeken 

Sedert de ontdekking zijn heel wat wetenschappelijke boeken en artikelen aan deze mozaïeken gewijd, maar het laatste woord is er zeker nog niet over geschreven. Wie was de eigenaar van de rijke villa, wat was zijn beroep, had hij vrouw en kinderen en wanneer leefde hij? Waarvoor dienden de verschillende vertrekken? Antwoorden op deze vragen zoeken archeologen vooral in de voorstellingen op de vloer en steentje voor steentje geeft het vloermozaïek zijn geheimen prijs.

Mozaïeken van dieren

Ook wij dwalen door de villa met de blik naar beneden. In de wandelgangen rond de rechthoekige tuin ligt de natuur op de grond. In cirkels van laurierbladeren kijken beren, herten, vogels en andere beesten ons aan. Aan de lange zijden van de tuin liggen dienstvertrekken met eenvoudige geometrische vloermozaïeken en gastenverblijven met mozaïeken die de plezierige kanten van het leven laten zien: bijvoorbeeld de jacht met een heerlijke jachtmaaltijd in de openlucht.

Via een stelling lopen we boven een langgerekte ruimte met een bijna zestig meter lang en vijf meter breed mozaïek. Wilde beesten, zoals olifanten, tijgers en struisvogels, worden in Noord-Afrika (linkerkant van het mozaïek) en in het Oosten (rechterkant van het mozaïek) gevangen, naar schepen gedreven of gedragen en per zeilschip naar Italië getransporteerd (middengedeelte). Daar in Rome zullen de dieren optreden in het amfitheater.

Meer over de details

In dit midden van het mozaïek zijn enkele mannen staand afgebeeld. Gezien hun kleding en hun pose hebben zij status. Zien we hier de villa-eigenaar en zijn dienaren bij zijn dagelijkse werk als organisatie-manager van de uitgebreide dierentransporten? Heeft hij daarmee zijn geld verdiend om zijn Siciliaanse villa te bouwen? Het lijkt waarschijnlijk. Nee, we gaan hier niet in op de identiteit van de eigenaar – over hem is al erg veel door wetenschappers gespeculeerd –, maar op enkele leuke details van dit lange mozaïek.

Behalve een speurtocht naar de mogelijke identiteit van de vooraanstaande man, kun je je ook vastbijten in het onderzoek naar stijlverschillen in de verschillende onderdelen van dit mozaïek. De man en zijn struisvogel zijn duidelijk levendiger weergegeven dan de stijve hark die een plankachtige mannetjes hert de loopplank opduwt. En kijk ook naar het verschil van de vastgelegde schaduwen! Er zijn onderzoekers die minitieus speuren en minimaal 14 (groepen van) mozaïekleggers onderscheiden.

Zelf vind ik de volgende details het leukst. Er worden niet alleen dieren geslagen, maar blijkbaar is een leidinggevende ontevreden over een van zijn ongeschikten. Hij heft zijn hand met stok omhoog om zijn mindere ervan langs te geven.

De misleide tijgerin

En die merkwaardige afbeelding van de tijgerin? Onder haar voorpoten heeft ze iets ronds met een klein tijgertje erin. Om de betekenis van deze afbeelding te doorgronden moeten we 'onze klassieken' kennen. De encyclopedist Plinius beschreef hoe tijger-jongen werden gevangen. Deze welpjes werden niet direct in de arena losgelaten, maar meestal eerst getemd, zodat ze op latere leeftijd kunstjes in de arena konden opvoeren. De jager stal enkele welpjes uit het leger van de tijgerin en vluchtte. De moeder zag het en rende achter de jager aan. Was hij bijna ingehaald, dan liet de jager één welpje vallen. Mama tijgerin bekommerde zich dan om de weggeworpen kleine, vergat even de rest en de jager had weer een voorsprong en kon uiteindelijk veilig zijn schip bereiken. Maar het kon ook anders. Dan liet de jager een glazen bol vallen. De tijgerin zag zichzelf verkleind alsof ze haar jong was en werd daardoor op de verkeerde poot gezet. Dát is hier afgebeeld. De misleide tijgerin!  

Griffioen als schatbewaker

Achter de tijgerin zien we een schitterende griffioen, een combinatie-dier van adelaar en leeuw. Hij is bekend als begeleider van goden, onder wie Apollo. De griffioen is hier afgebeeld zittend op een grote (houten) kist die aan de voorkant niet helemaal dicht is. Door de houten planken zien we nog net het hoofd van een man. Heeft de griffioen een mens gevangen? Herodotus (vijfde eeuw vC) meldde al dat griffioenen "in het noorden" of in India goud en edelstenen bewaakten. Sommige Romeinse schrijvers meenden zelfs dat de enige reden van hun bestaan was om hebberige mensen op zoek naar die schat te doden. Schatzoekers moesten dus wel een list gebruiken om die schat te stelen. Waarschijnlijk zien we hier een van de gebruikte listen: een mens sluit zich op in een houten kist en de griffioen probeert de mens te pakken. Zijn aandacht is daardoor van de schat afgeleid. Maten van de schatzoeker kunnen hun gang gaan en het goud inpikken. Dus eigenlijk is hier ook de griffioen misleid!

Levensechte tijgerin en griffioen

Past de tijgerin heel duidelijk in het thema van de hele mozaïekvloer – het vangen en transport van wilde dieren voor de arena (venationes = dierengevechten) –, de griffioen lijkt een vreemde 'eend' in de bijt. Maar is dat ook zo? De Romeinen dachten waarschijnlijk dat de griffioen écht bestond en ergens in het verre oosten zijn schatten bewaakte. Vandaar de plaatsing van het dier in het rechterdeel van het mozaïek. Maar de griffioen was ook het attribuut van Nemesis, de godin die onder andere de dierengevechten in de arena beschermde!

Nog veel meer te ontdekken

Kortom, een bijzonder mozaïek. Maar dit is slechts één van de vele vloermozaïeken die in Piazza Armerina te zien zijn. We dwalen nog uren in deze villa ... We vonden op de vloeren Romeinse bikini's, een liefdesscène in de slaapkamer en een wilde ezel op de toilet, maar ook resten van aquaducten en ovens die zorgden dat de temperatuur in de privé sauna's niets te wensen overliet. Het was hier goed toeven voor de happy few in de vierde eeuw!

Zaterdag 8 oktober geef ik een studiedag over Romeinse brood & spelen in Nijmegen waar dan ook de tentoonstelling Gladiatoren, helden van het Colosseum te zien is. Uiteraard komt dan ook dit mozaïek ter sprake. Meer informatie op www.OudWeb.nl/studiedag-spelen. 

Annet van Wiechen
beeld & tekst © conens & van wiechen
www.OudWeb.nl