Één van de meest controversiële voorstellingen in synagogen uit de Late Oudheid is de Romeinse zonnegod Helios (of Sol) die midden in een ring van de twaalf symbolen van de dierenriem op zijn vierspan rijdt. De allereerste Helios werd al in 1912 opgegraven in Na’aran, bij Jericho. De archeoloog schrok zo van zijn eigen vondst dat hij het niet eens publiceerde…één voor één werden andere voorbeelden in Israël gevonden: in Beth Alpha, Susiya, Usfiya, Hammath Tiberais, Sepphoris...allemaal synagogen van tussen de 4de en de 6de eeuw.

Controversiële kunst

De voorstellingen zijn in verschillende opzichten controversieel: niet alleen zijn het duidelijk figuratieve voorstellingen (soms met naakte figuren), het zijn afbeeldingen die niets hebben met verhalen uit het Oude Testament of met Joodse verhalen. Integendeel: de twaalf symbolen van de dierenriem én de figuur van de zonnegod Helios zijn duidelijk overgenomen uit de omringende Grieks-Romeinse cultuur. Ook de verwijzing naar astrologie is verwarrend: speelde astrologie een rol in het Jodendom van die tijd? En welke allegorische betekenissen kunnen deze voorstellingen binnen het Jodendom hebben?

Interpretaties

Er werden verschillende interpretaties voorgesteld: de meesten zien de voorstelling als de kosmos en de macht van God in het universum, maar ook de interpretatie van de afbeeldingen als een rituele kalender en de oneindige cyclus van tijd zijn mogelijk. Een interessant idee dat wij wellicht niet gauw met het Jodendom zouden associëren, is dat deze voorstellingen wijzen op het fenomeen van bijgeloof en magie in het Jodendom in de Late Oudheid. Astrologie was enorm populair in de Oudheid en verschillende Rabbijnse bronnen wekken, ook als ze tegen het fenomeen spreken, de indruk dat de populariteit zich uitstrekte tot de Joodse wereld.

Joodse magie

Sterker nog, Helios wordt genoemd in de magische joodse tekst ‘Sefer Harazim’ (‘het boek van geheimen’) als een engel in de vierde hemelsfeer. Wanneer het boek van geheimen geschreven is, is niet bekend – wetenschappers opperen alles tussen de tweede en de zevende eeuw. Het boek van geheimen is een praktisch boek, dat de opbouw van de hemelse sferen en de hiërarchie van de engelen uitlegt met de doel tips te geven over hoe je deze kennis kunt gebruiken voor je dagelijkse geluk: wil je de liefde van een vrouw winnen? Wil je dat de koning met jouw verzoek instemt? Wil je een tegenstander uitschakelen? Wil je contact maken met een overledene? Of zelfs de dag en tijd van je eigen dood weten – voor alles is een engel die daar over gaat en met de juiste handeling en formules kun je die in beweging brengen. Je kunt zelfs de zon ’s nachts zien, als je de juiste handeling weet. En wie moet je hiervoor benaderen? – ja, dat is Helios. En dit is wat er staat: “Indien je de zon 's nachts wilt zien, gaande in de noordelijke wind, reinig je drie weken lang, onthoud je van vlees en wijn en alle onzuiverheden, en sta in de late nacht om drie uur, gewikkeld in witte gewaden, en zeg de naam van de zon en de namen van de engelen die hem ’s nachts leiden eenentwintig keer […] buig naar de aarde en spreek het volgende gebed: ‘Ik aanbid je, Helios! Rijzend in het Oosten, de goede zeewandelaar, de vertrouwde leider die het hemelse wiel draait en de Heilige orde van de constellaties heeft ingesteld, gouverneur over vele, heer, de briljante leider, een koning, de bepaler van de sterren […]’

Het ligt voor de hand dat dit moeilijk is binnen de Joodse orthodoxie te plaatsen. Een interessant detail is dat het gebed aan Helios is geschreven in het Grieks (maar in Hebreeuwse letters!) wat betekent dat de schrijver magische Griekse teksten kende.  Hier citeert hij letterlijk een Griekse formule die hij elders vond. De Griekse invloed is meer dan evident. Dat de artistieke voorstelling van Helios in de mozaïeken duidelijk Grieks-Romeinse iconografie gebruikt duidt wellicht op een aspect binnen de Joodse cultuur in de Oudheid dat nog weinig aandacht kreeg.